In de documentaire Liefde in tijden van internet van Bram van Splunteren komt een koppel hoogopgeleide twintigers voor dat na hun werkdag gezamenlijk aan het avondeten zit. Hoewel, gezamenlijk? Het stel heeft nauwelijks oog voor elkaar, maar gaat met hun smartphone in de hand vooral op in de laatste status-updates en tweets van hun online vrienden. Dit ‘samenzijn’ wordt tot in de slaapkamer doorgezet. Niets, behalve wat er gebeurt nadat het licht is uitgedaan, blijft voor de kijker en de online vrienden van dit jonge stel te raden over. Liefde in tijden van internet dus.

Het fragment werpt belangrijke vragen op over de rol van sociale media en online aanwezigheid in ons dagelijks leven. Hoe verhouden de virtuele wereld van het internet en de fysieke wereld zich eigenlijk tot elkaar? Kunnen deze netjes uit elkaar gehouden worden of heeft er een versmelting van beide plaatsgevonden? En in hoeverre is het zorgwekkend dat de aandacht voor online aanwezige vrienden ten koste gaat van de aandacht voor de fysiek aanwezige geliefde? Daarnaast speelt de problematiek van de grens tussen privé en publiek, die bij het stel zo goed als opgeheven lijkt te zijn. Deze vragen vormen het uitgangspunt voor deze editie van Blind.

Virtualiteit – volgens de Van Dale ‘het slechts schijnbaar bestaande’ – werd aanvankelijk gebruikt om alles wat met computers te maken heeft aan te duiden. Het is in deze zin synoniem aan termen als digitaal, cyber- en het populaire voorvoegsel e-, dat tegenwoordig overal en in vele varianten (e-democratie, e-commercie) opduikt. Het werk van de Amerikaanse sociologe Sherry Turkle vormt een mooie illustratie van de ontwikkeling van het denken over virtualiteit.

In 1995 presenteerde zij in Life on the Screen haar onderzoek naar online gemeenschappen. De mogelijkheid om in de virtuele wereld verschillende identiteiten aan te nemen werd gevierd als een bevrijding van de contingenties van de fysieke wereld. Online zou men voortaan een ruimte kunnen betreden van ongebreidelde zelfexpressie. De fluïde identiteit van het postmodernisme had met het internet een virtuele verschijningsvorm gekregen. De utopisch-ideologische lading van de term heeft sinds de jaren negentig geleidelijk aan plaats gemaakt voor een andere realiteit.

In het vorig jaar verschenen Alone Together slaat Turkle dan ook een geheel andere toon aan. De vrijheid die het internet aanvankelijk leek te bieden is – mede door de commercialisering ervan – omgeslagen in haar tegendeel. Facebook is een plaats geworden om jezelf vooral zo leuk en mooi mogelijk aan je vrienden – waar natuurlijk nauwelijks meer echte tussen zitten – te presenteren, terwijl onze voorkeuren voor muziek, films en commerciele producten worden opgeslagen. In plaats van een fatsoenlijk telefoongesprek te voeren, sturen we liever beknopte berichtjes naar onze intimi en geliefden. Het gebruik van Twitter, het sturen van sms’jes en Whatsapp berichtjes leidt tot een vervlakking van het intermenselijk contact. ‘We expect more from technology and less from each other’, concludeert Turkle. Onze online aanwezigheid als instrument van een ideologie van vrijheid en utopische gemeenschapszin is een doel op zich geworden. Het met hun smartphone vergroeide stel is een perfecte illustratie van de titel geworden.

Het blijft een vraag of het liefdeskoppel hier zelf ook zo over denkt, maar Sherry Turkle raakt aan een wezenlijk probleem. Het veelgehoorde argument dat sociale media vooral een aanvulling op het sociale leven zijn en niet een vervanging ervan, kan de scepsis maar ten dele pareren. Wat betreft social media en het internet kunnen we niet meer stellen dat het om een virtuele wereld gaat in de oorspronkelijke, utopische zin van het woord. Zij zijn onderdeel geworden van het sociale leven en worden in toenemende mate overwoekerd door commerciële belangen. Voor idealisme in het virtuele moeten we ons tegenwoordig tot de wereld van de kunst richten, waar geëxperimenteerd wordt met augmented reality om over onze perceptie van de werkelijkheid te reflecteren.

Technologie staat nooit op zichzelf, maar is altijd ingebed in een talige en sociale context. De ideologie waarmee een technologie wordt omkleed is minstens zo belangrijk als de technologie zelf. Deze editie van Blind hoopt bij te dragen aan het kritisch bevragen hiervan.