Eind september 2014 ontmoet ik Aisha in de Coffeeshop Company in Heliopolis, een deftige woonwijk in het oosten van Caïro, Egypte. Ik ben in Caïro voor mijn master-onderzoek naar gated communities in Caïro, Aisha woont in een van die gated communities. Ik wil graag meer weten over haar leven achter de muur, maar zij is minstens zo nieuwsgierig naar mijn Caïro-ervaringen en vraagt me het hemd van het lijf. Als ze vraagt waar ik woon, vertel ik haar dat ik de volkswijk Mounira in het centrum van Caïro woon. Ze kijkt bezorgd. “Is dat wel goed voor je” vraagt ze, en ik knik bevestigend. “Het is daar toch veel te druk en vol?” Ik zeg dat het wel meevalt, maar Aisha gelooft me niet. “Het is daar echt heel vies, en het stinkt er” stelt ze. “Ik denk dat je er beter niet kunt wonen”. Ik benadruk nog eens dat ik met veel plezier in Mounira woon, maar Aisha is niet overtuigd. “Je ziet er heel moe uit, ik denk dat je niet goed slaapt met al dat lawaai”. Ik verzeker haar dat ik goed slaap en dat ik kerngezond ben. Aisha laat het verder rusten, maar drukt me nog wel op het hart dat ik haar absoluut moet bellen zodra er zich een probleem voordoet. Dat er zich problemen gaan voordoen staat voor haar vast.

Volgens Aisha is Caïro een monster. Caïro stinkt, Caïro is vies, Caïro is luidruchtig en Caïro is ongezond. De stad is veel te vol. Er wonen inmiddels meer dan twintig miljoen inwoners in Caïro, en daar is de stad niet op toegerust. Het verkeer in de stad is pure waanzin. Het is chaotisch, staat altijd vast en is bovendien levensgevaarlijk: er vallen meerdere verkeersdoden per dag. Openbaar vervoer, gezondheidszorg en onderwijs zijn overbelast en inefficiënt. Het vuilnis ligt op straat, de lucht is ernstig vervuild en de woestijnwind bedekt de stad continue onder een dunne laag zand. Stroomuitval is aan de orde van de dag, en ook stromend water is geen garantie. “Caïro is eigenlijk niet geschikt voor menselijk leven” concludeert Aisha. “Vooral niet voor mijn soort mensen” voegt ze er aan toe.

Aisha woont zelf in Madinaty, Arabisch voor ‘mijn stad’. Madinaty is echter geen stad, maar een gated community in de woestijn op ruim dertig kilometer ten oosten van het centrum van Caïro. Het bestaat uit 120.000 woningen, zowel villa’s als appartementen, waar uiteindelijk 600.000 mensen in kunnen wonen. Er zijn tien districten. Ieder district is te herkennen aan het type woning, maar binnen ieder district zijn de woningen identiek aan elkaar. Het is strikt verboden om het exterieur van huis en tuin aan te passen. Aisha is blij met de regel. Volgens haar waarborgt het uniformiteit en brengt het de orde en regelmaat die centraal Caïro ontbeert. Madinaty is van alle gemakken voorzien. Er is een winkelcentrum, verschillende supermarkten, restaurants, sportverenigingen en een wijkcentrum dat sociale activiteiten organiseert. Er is fantastische gezondheidszorg, en uitstekend Frans-, Duits-, en Engelstalig onderwijs. Aisha ging zelf naar de Duitse school. Haar toenmalige klasgenoten wonen allemaal in Madinaty, maar ze ziet hen weinig. Volgens Aisha zijn de bewoners van Madinaty erg gesteld op hun privacy en gaan ze in het algemeen weinig met elkaar om. Op dit moment studeert Aisha architectuur aan de Duitse Universiteit in Caïro (GUC), een van de vele privé-universiteiten in Caïro. GUC ligt op tien kilometer van Madinaty, maar gelukkig wordt Aisha elke dag opgehaald en thuisgebracht door de GUC bus. In het kader van haar studie loopt Aisha stage bij een architectenbureau in Caïro. De stage bevalt goed, maar ze kan moeilijk wennen aan de stad. Ze vind het te druk, te vies, te lawaaierig. Madinaty is, volgens Aisha, de perfecte tegenpool: rustig, schoon, en stil.

Gated communities

Gated communities zijn afgesloten woonwijken met een beveiligde toegang (Low, 2003: 11). Op zichzelf is het fenomeen eeuwenoud. Nederlandse steden als Utrecht en Leiden zijn in oorsprong afgesloten woonwijken met een beveiligde toegangspoort. Ook in Caïro is het fenomeen niet nieuw. De Ottomaanse citadel in oost-Caïro was ooit een gated community en in zekere zin geldt hetzelfde voor de elite woonwijk Zamalek. In tegenstelling tot de gated communities van voorheen zijn de hedendaagse gated communities ontwikkeld door het bedrijfsleven. Gated communities zijn een product dat geproduceerd en geconsumeerd wordt. Daarnaast vormen hedendaagse gated communities niet het centrum, maar juist de periferie van de stad.

De eerste hedendaagse gated community in Caïro werd in de jaren tachtig ontwikkeld. Inmiddels zijn er ruim tweehonderd. Zij konden ontstaan dankzij het open-deur programma dat president Anwar al-Sadat in 1973 lanceerde om de inefficiënte staatseconomie om te vormen tot een gezonde en internationaal competitieve markteconomie. Sadat verkocht staatsbedrijven, droeg overheidstaken over aan het bedrijfsleven, en kortte op publieke subsidies. Sadat’s opvolger, Hosni Mubarak, hield vast aan de principes van het open-deur programma. Het privatiseringsbeleid van Sadat en Mubarak heeft Caïro gemaakt tot de stad die het nu is (De Koning, 2009). De overheid heeft zich teruggetrokken uit de stad. De wegen worden niet onderhouden, het vuilnis wordt niet opgehaald en de regels worden niet gehandhaafd. Het bedrijfsleven biedt een stedelijk alternatief in de vorm van gated communities, en andere luxe projecten zoals winkelcentra, business-centers, en vijfsterrenhotels. De luxe projecten worden verbonden door een uitgebreid netwerk van snelwegen en viaducten, dat hoog boven de verwaarloosde stad voert. De luxe stad is duur. Volgens een ruwe schatting kan slechts vijf procent van de Egyptenaren het leven in de gated communities betalen (Mitchell, 2002: 286).

De gated communities in Caïro komen in verschillende vormen en maten. Er zijn grootschalige gated communities, zoals Madinaty, en kleinschalige gated communities waar slechts een paar honderd mensen wonen. De grootschalige gated communities zijn mini-steden. Zij bieden een compleet pakket aan voorzieningen, dat bewoners in staat stelt om de buitenwereld te vermijden. Deze voorzieningen zijn echter alleen winstgevend als ook buitenstaanders er gebruik van maken, en dus dringt de buitenwereld binnen, via de gezondheidszorg, het onderwijs, het winkelcentrum en de restaurants bijvoorbeeld. De kleinschalige gated communities richten zich exclusief op luxueus wonen. Zij zijn nagenoeg ontoegankelijk voor de buitenwereld. De bewoners zijn echter afhankelijk van voorzieningen in de buitenwereld, en dus zijn zij voortdurend buiten hun omheinde luxe wijk.

De hedendaagse gated communities in Caïro lijken veel op de hedendaagse gated communities in andere steden en andere landen, bijvoorbeeld in Zuid-Afrika, Hongarije, Singapore, Saudi-Arabië en de Verenigde Staten. Ook die gated communities zijn ontwikkeld door het bedrijfsleven en liggen ver buiten het traditionele centrum van de stad. De onderlinge verschillen zijn echter aanzienlijk. In de Verenigde Staten beloven gated communities een veilige leefomgeving aan de blanke middenklasse beducht voor de criminaliteit en normloosheid van de stad (Low, 1997). In Saudi-Arabie isoleren gated communities Westerse expats zodat de lokale bevolking niet wordt blootgesteld aan hun zondige praktijken (Glasze & Alkhayyal, 2002). In Singapore zijn gated communities een symbool van goede smaak en beschaving (Pow, 2009). Gated communities geven wereldwijd vorm aan maatschappelijke scheidslijnen. Die scheidslijnen liggen in Egypte anders dan elders in de wereld en dus verschillen gated communities in Caïro van de gated communities in de VS, Saudi-Arabië, en Singapore.

De vormende kracht van gated communities

De bewoners van gated communities raken gewend aan de omgeving waarin zij wonen. Zij raken gewend aan de stilte, de lege straten, de schone lucht, de luxe en het comfort. Zij raken gewend aan de chauffeur, aan de tuinman, de kok, de schoonmaker en de bewaker. De bewoners van gated communities raken zo gewend aan hun leefomgeving dat het vanzelfsprekend wordt, zij weten niet beter. Dat doet iets met hen, en de manier waarop zij naar de buitenwereld en buitenstaanders kijken. Het geluid van anderen wordt “lawaai”, en de geur van anderen wordt “stank”. De gated communities scheiden rijken van armen, en overtuigen hun inwoners dat dit onderscheid er daadwerkelijk toe doet. De gated communities worden netjes onderhouden, terwijl de stad aan haar lot wordt overgelaten. Natuurlijk zijn de verschillen dan groot. De bewoners van gated communities zien die verschillen in hun dagelijks contact met de buitenwereld, en het bevestigt hun beeld van hun landgenoten. Blijkbaar kunnen de minderbedeelde Egyptenaren geen orde en regelmaat creëren. Blijkbaar kunnen ze niet goed voor hun kinderen zorgen, kunnen ze niet fatsoenlijk rijden en zijn ze niet slim genoeg om goed te presteren op school. Aisha is haar ouders erg dankbaar dat ze niet tussen die mensen hoeft te wonen. De gated communities creëren een elite die sociale ongelijkheid belichaamt en als natuurlijk gegeven ziet. Zij zien zichzelf als inherent anders dan de minderbedeelde buitenstaanders, en zij zien de verschillen tot uiting komen in de stad.

Een revolutie?

Sinds 2009 viert Egypt op 25 januari ‘nationale politie dag’. In 2011 greep een kleine groep activisten deze nationale feestdag aan om te demonstreren tegen het buitensporig politiegeweld. In enkele dagen groeide de demonstratie uit tot een miljoenenprotest op het Tahrir plein. Achttien dagen later, op 11 februari 2011 trad Hosni Mubarak na ruim dertig jaar terug als president van Egypte. In de weken en maanden na zijn aftreden was het optimisme groot. Egypte zou eindelijk vrij zijn. Vier jaar later is er slechts ruimte voor desillusie. Hosni Mubarak is verdwenen, maar het leven is er niet veel beter op geworden.

Optimisten stellen dat de ware revolutie een sociaal-culturele revolutie was. Zij wijzen erop dat de cultuur van angst is doorbroken. Bovendien zou de revolutie Egyptenaren dichter bij elkaar gebracht hebben. Mijn gesprekken met de inwoners van gated communities laten een ander beeld zien. De bereidheid om te protesteren is laag. Men ziet het nut er niet van in, het verandert toch niks. Natuurlijk zijn er problemen, maar een nieuwe revolutie zou die problemen alleen maar versterken. Het is nu tijd dat de nieuwe generatie bestuurders het land beter gaat besturen dan hun voorgangers. De jonge bewoners van gated communities, zoals Aisha, zien een belangrijke rol voor zichzelf weggelegd. Maar ze zullen de macht zeker niet delen. Hun landgenoten zouden immers toch niet met de macht kunnen omgaan. Een revolutie? Die moet nog plaatsvinden.