De erotische roman is het ondergeschoven kindje van de literatuur. Het genre kent echter een rijke geschiedenis, variërend van de lyrische poëzie van Griekse dichters zoals Sappho tot de gecensureerde pornografische boeken van Markies de Sade. Waar de 20e eeuw nog hoogtepunten kende zoals Henry Millers Tropic of Cancer (1934) en de erotische verhalen van Anaïs Nin, is het genre vanaf het begin van de 21e eeuw verwaarloosd en genegeerd. Sinds de publicatie van Fifty Shades of Grey (en de opeenvolgende delen Fifty Shades Darker en Fifty Shades Freed) door de Britse schrijfster E.L. James in 2011 lijkt het genre echter weer nieuw leven ingeblazen. De stomende liefdesrelatie van de jonge literatuurstudente Anastasia “Ana” Steele en de steenrijke zakenman Christian Grey houdt lezers, critici en de bestsellerlijsten in zijn greep. Waar Fifty Shades of Grey echter afwijkt van de gemiddelde chicklit, is Grey’s voorliefde voor macht, zweepjes, handboeien en spanking, oftewel SM1 of sadomasochisme.

Fifty Shades of Grey vond zijn oorsprong op zogenaamde fan fiction websites van de populaire boeken- en filmserie Twilight, waar James onder het pseudoniem Snowqueen’s Icedragon periodiek hoofdstukken publiceerde van wat toen nog Master of the Universe heette. Auteurs van fan fiction lenen bepaalde elementen, zoals personages en locaties, van gepubliceerde werken en gebruiken deze elementen om een nieuw verhaal te schrijven. Deze verhalen worden vaak uitsluitend digitaal gepubliceerd en gedeeld met andere fans via fan fiction websites. De waarde en legitimiteit van het prille genre worden vaak in twijfel getrokken, voornamelijk doordat het ‘lenen’ van bestaande elementen vragen over plagiaat, intellectueel eigendom en copyright oproept (Hellekson and Busse 72). Nadat James klachten ontving over de expliciete aard van haar werk, verplaatste ze het verhaal naar haar eigen website waarna ze het uiteindelijk herschreef tot een autonoom verhaal met zelf gecreëerde personages en opsplitste in drie delen.

Nadat de afgeronde teksten van James’ website waren verwijderd, publiceerde The Writers’ Coffee Shop, een kleine uitgeverij uit Australië, Fifty Shades of Grey in mei 2011 als een e-book en printing-on-demand (POD) paperback. Ondanks dat James grotendeels afhankelijk was van mond-tot-mond reclame (The Writers’ Coffee Shop heeft een beperkt promotiebudget), werd het boek een onverwachte bestseller. Het grote aantal downloads van de e-books zorgde ervoor dat het boek de eerste positie op de New York Times bestsellerlijst voor fictie e-books kreeg en een derde positie op Amazons gehele verkoopoverzicht. De hoge verkoopaantallen van het e-book waren voornamelijk te wijten aan de beperkte leverbaarheid van de paperback versie, aangezien James’ uitgeverij de grote vraag nauwelijks aankon (Bosman). Zodra het succes van Fifty Shades of Grey bekend werd, ontstond er een ware biedstrijd tussen de grote Amerikaanse uitgeverijgiganten: een strijd die uiteindelijk gewonnen werd door Vintage Books, een imprint van Knopf dat bekendstaat om zijn publicaties van klassiekers en veelbelovende hedendaagse werken.

Het succes van Fifty Shades of Grey is echter niet gebaseerd op de uitzonderlijke schrijfkwaliteiten van de auteur: integendeel, recensenten schreven bijna unaniem James’ stijl af als “plodding” (Bosman), “treacly cliche” (Barnett) en “clunky” (Osterheldt). Het is de relatie tussen Anastasia en Christian en hun bijzondere machtsverhoudingen en specifiek Christians voorliefde voor SM en dominantie die lezers aan de pagina’s gekluisterd houdt. De klassieke SM verhouding kent een ‘Sub’ (onderdanige) en een ‘Dom’ (dominante), waarbij de Sub zich volledig overgeeft en wijdt aan het plezier van de Dom. Deze overgave wordt echter van tevoren besproken en vastgelegd (de zogeheten ‘harde’ en ‘zachte’ grenzen2). Foucault beschouwt SM als “a process of invention” dat bestaat uit een uitvoering van “power structures by a strategic game that is able to give sexual pleasure or bodily pleasure” (388). Dit spel met machtsverhoudingen verwart Anastasia in Fifty Shades of Grey: “Am I submissive? Maybe I come across that way. Maybe I misled him in the interview. I’m shy, yes… but submissive?” (James 125).

De twijfels die Anastasia uitspreekt, passen bij het geëmancipeerde wereldbeeld dat na de tweede feministische golf in Europa en de Verenigde Staten ontstond. Deze heropleving van het feminisme maakte in de jaren ’60, ’70 en ’80 een einde aan wat Friedan “the feminine mystique” noemt: het idee dat “women were defined only in sexual relation to men – man’s wife, sex object, mother housewife – and never as persons defining themselves by their own actions in society” (Friedan 18). Anastasia vreest dat zij voor Christian een seksspeeltje zal worden dat hij kan gebruiken en weggooien wanneer hij maar wilt, zonder dat het enige consequenties voor hem heeft. Zijn seksuele macht wordt bovendien nog vergezeld door financiële en zakelijke macht, aangezien Christian aan het hoofd staat van zijn eigen multinational en Anastasia slechts een ‘simpele’ studente is.

Wat in Fifty Shades of Grey echter weinig wordt benadrukt, is dat de machtsverhoudingen in SM-relaties bewegelijk zijn. In zijn boek Sexuality betoogt Bristow dat de Sub meer macht heeft dan verondersteld wordt door niet-beoefenaars: “Since this is a ‘game’ with agreed rules, the ‘slave’ is not really a slave or the ‘master’ not really a master. In such situations, the masochist or ‘bottom’3 is often thought to command more power than the sadist or ‘top’ precisely because the ‘bottom’ controls the moment when the punishments have to stop” (169). Deze bewegelijkheid wordt als zodanig niet herkend door Anastasia: ze voelt zich een prooi in Christians ogen en verzet zich met hand en tand tegen gevoelens in zichzelf die neigen naar onderdanigheid. De enige manier waarop haar drang naar gedomineerd worden wordt uitgedragen, is de manier waarop haar lichaam reageert op Christian (“I feel like Icarus flying too close to the Sun” (James 202)) en de activiteiten van haar “Inner Goddess”: een manier waarmee James Anastasia’s gemoedstoestanden uitbeeldt. Deze Inner Goddess functioneert als een soort van duivel/engelfiguur, die haar voortdurende tweestrijd moet verwoorden en symboliseren met behulp van beschrijvingen zoals “my inner goddess is doing the merengue with some salsa moves” (James 98). Ironisch genoeg zorgt Anastasia’s innerlijke tweestrijd voor een voortdurende beweging in de machtsverhoudingen, omdat zij zich nooit compleet aan Christian kan geven en zo haar macht behoudt.

Het is dit machtsspel dat Bret Easton Ellis, de bekende Amerikaanse auteur van onder andere American Psycho, fascineerde in Fifty Shades of Grey: “Why am I fascinated with Fifty Shades of Grey? Yes, sex. But also because it’s about control. The need for it, as well as the illusion” (Ellis, 30 juni 2012). Ellis is zelf niet onbekend met problematische machtsrelaties, aangezien al zijn romans in bepaalde mate over macht en controle gaan: variërend van overheidscontrole en sociale conventies tot de macht van drugs en alcohol over een gebruiker. American Psycho (1991) bijvoorbeeld, Ellis’ bekendste en meest controversiële roman, toont Patrick Batemans verzet tegen de opkomst van de consumptiemaatschappij in de jaren ’80 door middel van het ongestraft en ongemotiveerd martelen en moorden van voornamelijk vrouwelijke slachtoffers. De onverschilligheid van zijn personage zorgde ervoor dat Ellis, al voordat zijn roman überhaupt was gepubliceerd, in ongenade viel bij feministische groeperingen. Eén organisatie – de Los Angeles afdeling van de National Organization for Women (NOW) – riep zelfs op tot een boycot van de roman, wat er mede toe leidde dat Ellis’ uitgeverij de roman terugtrok vlak voor publicatie4 (Baelo-Allué 79-91).

Ondanks dat hij niet onbekend is met de gevolgen van een literaire rel, koos Ellis ervoor om zich te mengen in de discussie rond Fifty Shades of Grey en zich te verdiepen in een mogelijk filmscript van de roman. Ellis’ interesse in cinema is een redelijk recente ontwikkeling, sinds hij na Imperial Bedrooms (2010) besloot om zich te richten op het schrijven van filmscripts in plaats van romans (Goulian 168-196). Recent is ook Ellis’ omarming van Twitter als medium om ideeën, vragen en overdenkingen op te plaatsen. Sinds de introductie van de zogeheten social media of social network websites (de eerste website, SixDegrees.com, werd in 1997 gelanceerd) hebben auteurs de digitale media omarmd om hun werk verder te verspreiden (Boyd and Ellison). Met name Twitter kent de laatste jaren een stijgende populariteit, ook onder gerespecteerde auteurs zoals Salman Rushdie en Margaret Atwood die Twitter niet nodig hebben om hun bekendheid te vergroten. Ellis gebruikt Twitter daarentegen om zijn nieuwe rol als scenarioschrijver te testen en te promoten: een gegeven dat hem niet altijd in dank wordt afgenomen (Losowsky, Nazaryan).

Ellis’ tweets over Fifty Shades of Grey riepen ook controverse op, met name op het gebied van gender. Wat Ellis voornamelijk bezighield was welke acteur Christian Grey zou moeten spelen om te voldoen aan het beeld van de fans5. Naar aanleiding van suggesties van fans via Twitter, deed Ellis controversiële uitspraken over het casten van de openlijk homoseksuele acteur Matt Bomer voor de rol van Christian Grey: “Okay, I’ll say it. Matt Bomer isn’t right for Christian Grey because he is openly gay. He’s great for other roles but this is too big a game” (Ellis, 8 augustus 2012). Volgens Ellis zou Bomers seksualiteit hem hinderen in zijn mogelijke vertolking van Christian Grey, aangezien alleen heteroseksuele mannen een oprechte seksuele interesse voor vrouwen zouden kunnen tentoonspreiden6. Ellis’ voorbarige uitsluiting van Bomer vanwege zijn geaardheid leverde hem een stroom aan verwijten en beschuldigingen van discriminatie op. Normaliter is Ellis zelf niet wars van het tonen van homoseksualiteit in zijn romans, maar voor zijn filmscript sluit hij zich aan bij de heersende trend in Hollywood: het stereotyperen of verhullen van homoseksualiteit. Zowel de film- als de televisiewereld deinst nog steeds terug voor het tonen van homoseksuele personages of handelingen, om het kijkersveld zo breed mogelijk te houden (Gunter 13-14). Terwijl deze keuze is gebaseerd op commerciële motieven –zoveel mogelijk kijkers trekken – hoefde Ellis zich nog niet te bekommeren om financiële zaken: naast dat er nog geen script was geschreven, was Ellis ook niet aangewezen als de scenarioschrijver van Fifty Shades of Grey.

Ondanks dat Ellis werd verguisd om zijn Twitter uitspraken rond Fifty Shades of Grey, past de belangrijke rol van zo’n social medium binnen de ontstaans- en publicatiegeschiedenis van het boek. Zonder digitale media zoals fan fiction websites, virtuele uitgeverijen en e-books zou de roman nooit de bekendheid hebben gegenereerd die het heeft gekregen. Deze bekendheid heeft er weliswaar toe geleid dat de roman is omgezet in een ‘tastbare’ versie – het ouderwetse papieren boek – maar alsnog is het uniek dat het relatief nieuwe genre van het e-book zoveel macht kan uitoefenen op het literaire veld. Ondanks dat het cliché “sex sells” hier van toepassing is, is de acceptatie van een erotische SM roman – normaliter een genre dat eerder in sekswinkels dan boekhandels verkocht wordt – een nieuwe ontwikkeling in en een stap naar de vergroting van de literaire wereld.


Noten

1. Er is hier gekozen voor de term SM, een afkorting van sadomasochisme. In het Engelse taalgebied wordt de term BDSM echter vaker gebruikt, wat staat voor bondage en discipline (B&D), dominantie en submissie (D&S) en sadisme en masochisme (S&M). Beide termen volgen echter dezelfde definitie: “[…] the term defines sexual role play that involves the staging of scenes of bondage, domination and submission that intensify experiences of pleasure and pain” (Bristow 230).

2. Binnen een SM relatie worden afspraken gemaakt over wat acceptabel is voor beide partijen, de zogeheten harde en zachte grenzen. Harde grenzen zijn handelingen die compleet onacceptabel zijn voor desbetreffende persoon. Zachte grenzen betreft handelingen die de persoon niet direct acceptabel vindt, maar bereid is om eventueel uit te proberen.

3. ‘Bottom’ en ‘top’ zijn andere woorden voor Sub en Dom.

4. American Psycho kent een zeer rijke publicatiegeschiedenis, die in dit artikel verder niet besproken zal worden. Voor verdere verdieping zijn de volgende titels aan te raden: Bret Easton Ellis’s Controversial Fiction (Sonia Baelo-Allué 2011), Bret Easton Ellis’s American Psycho (Julian Murphet, 2002) en Bret Easton Ellis. American Psycho, Glamorama, Lunar Park (Naomi Mandel ed., 2011).

5. Dr. Faye Skelton (University of Central Lancashire) heeft door middel van beschrijvingen van lezeressen en ‘image-generating’ software een compositietekening van Christian Grey opgesteld. Voor de afbeelding: http://www.huffingtonpost.co.uk/2012/07/08/50-shades-of-grey-christian-grey-image_n_1657186.html (7-8-2012).

6. The Huffington Post heeft een chronologische slideshow van Ellis’ Tweets over Bomer gemaakt: http://www.huffingtonpost.com/2012/08/08/matt-bomer-fifty-shades-bret-easton-ellis_n_1755764.html (8-8-2012)