In zijn beroemde werk over stigma schrijft Erving Goffman dat ‘The dynamics of shameful differentness are a general feature of social life’ (Goffman, 1963, p. 167). In het bijzonder onder jongeren bestaan er strikte sociale categorieën, zoals de kakker, de emo, de gangster of de populair, die deel uitmaken van een zekere sociale hiërarchie op middelbare scholen. In dit artikel bespreek ik de specifieke seksuele categorieën die ontstaan tijdens de middelbareschoolperiode, en hoe die niet zelden leiden tot seksuele stigmatisering. De pubertijd is de periode bij uitstek waarin de jonge mens bezig is met de constructie van een seksuele identiteit. Het belang van seksualiteit in deze levensfase is moeilijk te overschatten, omdat seksualiteit door jongeren wordt geassocieerd met volwassenheid. Volwassen worden is uiteindelijk waar de pubertijd over gaat; de volwassenheid is een levensfase waarin veel jongeren het liefst zo snel mogelijk belanden. Binnen de sociale hiërarchieën op middelbare scholen hangt volwassenheid dan ook sterk samen met de mate van populariteit. Hierdoor wordt het vergaren van een seksuele identiteit een zeer nastrevenswaardig doel. Echter, het proces van seksuele identificatie luistert erg nauw; er bestaan heel specifieke (gedrags)voorschriften voor de manieren waarop jongeren dat seksuele Zelf dienen te vergaren. Er wordt nauwlettend gekeken naar de details en subtiliteiten van andermans gedrag, en als gevolg daarvan worden jongeren enorm zwaar beoordeeld of zelfs veroordeeld op hun seksuele performances(Goffman, 2006, p. 125). Een cruciale periode dus, voor het ontwikkelen van een seksueel Zelf, waarbij de praktijk van het ontdekken van, onderhandelen over en eerste pogingen tot het uiten van seksualiteit zeer bepalend zijn voor de persoon die tieners in ogen van anderen zijn – en dientengevolge hoe ze zichzelf gaan zien in relatie tot de Ander. 

Aan de hand van observaties, focusgroepen en een op een interviews met jongens en meisjes in de leeftijd van 13 tot 16 jaar, heb ik inzichten verkregen in de seksuele identificaties en seksuele disposities (Bourdieu, 1984; Green, 2008) van tieners. Daarnaast heb ik studie gemaakt van de manieren waarop tieners sociale posities en labels toekennen aan anderen. Door voortdurend te verwijzen naar andermans positie binnen de sociaalseksuele hiërarchieën die op middelbare scholen bestaan, articuleren tieners hun eigen identiteit: ze spiegelen zich aan hun medescholieren waarmee ze laten zien wie ze zijn, in seksueel opzicht.

Sletjes en players

De twee categorieën die het meest duidelijk naar voren zijn gekomen in de gesprekken met jongeren zijn de “slet” en de “player”. Tienermeisjes zijn een stuk kwetsbaarder dan jongens waar het gaat om seksuele uitingen, omdat zij al snel zitten opgescheept met het zogenaamde “slettenstigma” (vrij vertaald vanuit Pheterson 1993, p. 66, die spreekt over whore stigma). Dat meisjes op middelbare scholen meer worden beperkt in hun seksuele expressie dan jongens en een meer passieve, afwachtende houding aan behoren te nemen om een legitieme, geaccepteerde seksuele identiteit toebedeeld te krijgen, mag duidelijk worden uit het volgende citaat: 

Tanja: ‘Een jongen is stoer en een meisje is een hoer. Ja, dat is eigenlijk hoe het werkt ja. Een meisje krijgt echt snel zo’n soort reputatie, en een jongen krijgt de reputatie van, hé hosselaar, weet je wel.’

Tienerjongens worden eigenlijk nooit als “sletje” gelabeld, hoewel zij net zo goed worden beperkt in hun mogelijkheden betreffende het construeren van het eigen seksuele Zelf. Ook hier speelt gender een cruciale rol in de verwachtingspatronen van leeftijdsgenoten (Hall, 1997, p. 56). Om props(waardering) te krijgen van anderen – vooral van andere jongens – wordt er van jongens verwacht een meer actieve seksuele rol te vervullen, door meisjes achterna te zitten (Mulvey, 1975, p. 11). Doordat jongens de rol van bekijker en meisjes de rol van bekekene – het object – innemen, vergaren jongens het subjectieve label van “player”. Wanneer meisjes in deze actieve rol stappen wordt dat door jongeren in veel gevallen ervaren als illegitiem; dit soort meisjes worden gezien als onzeker en op zoek naar bevestiging en goedkeuring van anderen. Dit zijn dan ook meteen de basiskenmerken van de slet.

Toch beargumenteer ik in dit artikel dat sletjes en player zichzelf op een bepaalde manier nog gelukkig kunnen prijzen dat ze überhaupt een seksuele identificatie krijgen toebedeeld, hoe beperkend deze seksuele labels in veel gevallen ook zijn. Immers, een aanzienlijke groep jongeren wordt geheel uitgesloten van de sociaalseksuele hiërarchieën die op middelbare scholen bestaan, doordat ze gelabeld worden als “nerd”. En dit is nog veel destructiever voor de reputatie, en daarmee gepaard gaande, het zelfbeeld van de tiener. 

Het stigma van de nerd

De nerd is in strikte bewoording geen onderdeel van de seksuele orde waar puberende tieners deel vanuit proberen te maken. Meer dan dat, begrenst deze specifieke positie het kader waarbinnen zich het seksuele bevindt volgens jongeren (Elias, 1985, p. 11). Een nerd is dan ook geen gendered identity: zowel jongens als meisjes kunnen dit label ontvangen. Nerds worden in het geheel niet gezien als seksueel. Nerdachtige jongens en meisjes dragen volgens anderen ook vaak de verkeerde kleding of kleding die veel te snel veel te klein is geworden door de groeispurten die tieners doormaken. De grootste zonde die dan ook wordt toegeschreven aan de nerd is het hebben van hoog water (een te korte broek die eigenlijk gewoon lang hoort te zijn). Een ander kenmerk waardoor jongeren vaak worden onderbedeeld in deze categorie – al moet wel gezegd worden dat dit meer opgaat voor meisjes dan voor jongens – is te dik zijn. Daarnaast worden nerds zelden omschreven in stereotype termen van heel serieuze studenten of het hebben van grote brillen met dikke glazen. Dit is de manier waarop nerds in films en televisieseries vaak worden geportretteerd, maar deze vorm van nerdheid is bijna niet te vinden in het dagelijkse leven van jongeren. 

Het meest belangrijke attribuut dat nerds krijgen toegeschreven is dat ze kinderachtig zijn en dit specifieke kenmerk zadelt ze op met het label aseksueel. Juist om deze reden maakt het niet uit of het om een jongen of een meisje gaat. Dit aseksuele stigma zorgt ervoor dat nerdachtige tieners vaak niet mee kunnen doen aan verschillende vormen van seksuele performances, zoals schuren met andere jongens en meisjes. Dit is een dansvorm waarbij de lichamen van twee jongeren tegen elkaar wrijven, die vaak wordt uitgelegd als ‘droogneuken’ op een beat. In het bijzonder jongens zijn consequent in het uitsluiten van meisjes die ze als nerd beschouwen; alleen meisjes hebben nog wel eens de neiging om met een nerdachtige jongen te dansen omdat ze een keiharde afwijzing op de dansvloer onaardig en sneu vinden. 

Het lijkt er dus op dat nerds in een vicieuze cirkel van uitsluiting gevangen zitten: ze worden beoordeeld als aseksueel en worden tegelijkertijd vrij consequent uitgesloten van die activiteiten die ze een kans zouden kunnen geven op het uiten van – al is het wellicht alleen maar het pretenderen van – een bepaalde mate van seksualiteit. 

Dus waar sletjes laag op de seksueel hiërarchische ladder worden ingedeeld en players juist hoog, worden nerdachtige tieners geheel buiten de seksuele hiërarchie geplaatst door hun medescholieren. Nerds doen simpel gezegd niet mee; ze lopen achter, ze besteden weinig aandacht aan hun uiterlijk, zijn daardoor niet sexy en worden ook niet echt leuk gevonden. 

Debby: ‘Ze horen daar gewoon nog niet bij weet je wel… Omdat mensen hun niet echt leuk vinden en zij zijn ook helemaal niet geïnteresseerd in anderen op die manier, in dat soort dingen. Ik denk niet dat Ruben [een klasgenoot] meisjes echt leuk vindt, hij lijkt ongeïnteresseerd. En als hij ze al leuk vindt, dan zou hij het nooit zeggen want niemand vindt hem toch leuk.’

Dus doordat nerds buiten het seksuele spel staan, hebben deze jongeren een zeer lage status binnen de meer algemene sociale hiërarchie, waarbinnen het vooral draait om populariteit. Nerds brengen (nog) geen expliciete seksuele identiteit naar buiten en daarom zijn ze eigenlijk per definitie impopulair. Tijdens een interview vertelt Tom, een jongen van 15 jaar, zijn verhaal over Marijn, een van zijn klasgenoten. Hierin wordt hij aangemoedigd door het gelach van zijn mederespondenten:

Tom: ‘Neem nou bijvoorbeeld Marijn.’
Anderen: ‘Hahahahaha’
Tom: ‘Hij is een beetje…’
Robin: ‘Raar!’
Tom: ‘Nu, nu is het Lila, hij hangt gewoon de hele tijd om haar heen.’
Robin: ‘Ja en Lila schaamt zich natuurlijk dood!’
Tom: ‘Ja, ze schaamt zich heel erg. Marijn, nou ja Marijn gedraagt zich gewoon altijd heel vreemd. Weet je wel, dus hij… hij staat eigenlijk een beetje bekend als raar, eh als een raar kindje. Maar zo is hij al sinds de basisschool. Soms komt hij naar school met een bos bieslook en dan eet hij dat als lunch.’
Ward: ‘Echt waar?’
Tom: ‘Ja!’
Ward: ‘Bieslook?’
Tom: ‘Ja, en dan liep hij rond met van die sprieten en dan vroeg iemand hem van, wat is dat? En dan zei hij, ja dat is bieslook, is echt heel lekker! Ja echt! En hij draagt ook sandalen met sokken erin enzo’
Anderen: ‘ohhhh…’
Tom: ‘En ik herinner me ook dat hij een dag naar school kwam op skeelers.’
Robin: ‘Helemaal uit [dorp]?’
Tom: ‘Ja’
Robin: ‘Wat een nerd.’

Geassocieerd worden met jongens en meisjes die als nerd of “niet cool” worden beschouwd, wordt niet ervaren als vleiend op wat voor manier dan ook. Sterker nog, dergelijke sociale besmetting kan de eigen sociale reputatie beschadigen (Goffman, 1963; Elias, 1985, p. 16). Een jongen legt uit hoe vervelend het kan zijn wanneer nerdachtige meisjes om aandacht vragen:

Pepijn: ‘Ik vind haar niet leuk, maar ze hangt de hele tijd om me heen. Weet je wel, ze zijn dan zo de hele tijd in je buurt en alles, die kinderen willen gewoon ja, de hele tijd om ons heen hangen. En dan gaan andere mensen je daarom uitlachen, weet je wel, terwijl jij haar dan niet eens leuk vindt ofzo.’
Ik: ‘Waarom lachen ze je dan uit, denk je?’
Pepijn: ‘Nou, omdat ze… omdat dit meisje dan gewoon geen goede reputatie heeft. Omdat ze nogal vaag of raar is… meestal.’

Een uitweg voor de nerd?

Gelukkig is het niet zo dat nerds gedoemd zijn om voor altijd een buitenstaander te blijven. Juist omdat het stigma samenhangt met de mate van volwassenheid, is het vaak een kwestie van tijd totdat een nerd de kans krijgt om als “gewoon normaal” te worden gezien, of zelfs een seksueel subject te worden.

Joyce: ‘Weet je, Jan was vroeger een echte nerd, in de eerste klas. Hij was heel verlegen en ook heel ielig [mager]. En hij had altijd zo’n broodtrommel bij zich met boterhammen die heel erg stonken. Iets van salami ofzo, gatver. Maar nu is hij, ik weet niet, anders. Zoiets van, hij loopt niet meer achter, ofzo.’ 
Karin: ‘Ja, maar ik vind hem nog steeds wel een beetje vreemd.’
Joyce: ‘Ja, maar nee, hij is best wel oké nu. En hij heeft ook Ella. Ik bedoel, echt serieus.’ 
Rebecca: ‘hij ziet er ook beter uit. En hij draagt nu normale kleren.’

Volgens zijn klasgenoten is Jan nu best wel oké, omdat hij niet meer achterloopt: hij is fysiek gegroeid, heeft een echt vriendinnetje en heeft iets van een modebewustzijn ontwikkeld. De uitdrukking “normaal worden” kan in veel gevallen geïnterpreteerd worden als “volwassen worden” – wat tegelijkertijd betekent dat er een seksueel Zelf wordt ontwikkeld. Vanaf dan wordt een jongere als een meer volledig, meer authentiek persoon gezien door de anderen. Tieners associëren seksualiteit en volwassenheid met echtheid en authenticiteit. Het is volgens de respondenten belangrijk dat jongeren zichzelf uiteindelijk volledig leren kennen, inclusief de seksuele aspecten van het Zelf. Immers, zo wordt gedacht, alleen dan kun je jezelf op een oprechte manier uitdrukken (Giddens, 1992, p. 91; Goldner, 2003, p. 113). 

De dunne lijn tussen echt en nep

Opgroeien is zodoende een uitweg voor de nerd. Toch geeft het vergaren van een seksueel Zelf de nerd geen garantie om ook populair te worden. Wanneer voormalige nerds zich seksueel gedragen – door bijvoorbeeld te zoenen of te schuren – wordt daar dikwijls over gezegd dat ze te veel hun best doen. Vooral wanneer meisjes zichzelf op een al te actieve manier seksueel uiten, wordt dit gezien als pleasing behavior: op zoek naar de goedkeuring van anderen. Dit maakt de seksualiteit van het al impopulaire meisje het tegenovergestelde van echt en authentiek; ze is een sletje, vooral omdat ze zoent om leuker gevonden te worden en niet omdat ze echte seksuele gevoelens heeft.

Lisa: ‘Weet je, sommige meisjes proberen echt alles voor een beetje aandacht. Ze denken dat het ze cool maakt ofzo. En ze lopen er echt zo mee te koop, zo van, kijk naar mij, ik ben sexy enzo.’ 
Rachel: ‘Ja, zoals Eleonor! O mijn God. Zij is zo’n sukkel.’
Rachel: ‘Ja, maar ik sprak Dirk vorige week en hij zei dat alle jongens in de klas haar eigenlijk gewoon irritant vinden en ook een slet, want… Want ze zeggen dat ze gewoon heel makkelijk is en ze overdrijft het gewoon zo. En op het schoolfeest was ze echt met iedereen aan het dansen enzo en later wist ook iedereen dat ze met twee jongens had gezoend op dezelfde avond. En Dirk zei van, ja, dat hij het gewoon deed omdat het kon, maar niet omdat hij haar leuk vond ofzo. En nu stuurt ze hem iets van honderd smsjes per dag!’
Lisa: ‘Ze zou moeten weten dat ze gewoon helemaal niet cool is… ze wil gewoon leuk gevonden worden. Dat is gewoon een soort zielig.’

Dus wanneer seksuele uitingen worden geïnterpreteerd als een tactiek om iets te vergaren – voor de nerd is dat status of populariteit – heeft dat een omgekeerd effect: het gedrag wordt bestempeld als nep en overdreven, en de persoon als juist niet-authentiek. In het bijzonder voormalige nerdmeisjes dienen voorzichtig te zijn wanneer ze boven de status van nerd uit proberen te stijgen door het uiten van hun seksuele Zelf, want voor ze het weten vallen ze van het ene negatieve label in het andere: het sletje.

Anderzijds hebben meisjes die al langere tijd populair zijn veel meer vrijheid om zich op een actieve manier seksueel te gedragen. Een voorbeeld van zo’n meisje is Merel, volgens haar klasgenoten een van de meest populaire meisjes op school. Wanneer zij uitgaat, gedraagt ze zich actief, bijna seksueel agressief ten opzichte van mannen. Ze vertelt: 

Merel: ‘Ja het is wel leuk, want… ik weet niet, het is gewoon leuk om al die aandacht te krijgen van jongens ja. Maar soms, ja het is ook weleens andersom. In de [discotheek] heb je van die banken waar mensen op gaan zitten chillen, weet je wel, naast de dansvloer. En soms, zoals vorige week, vond ik een jongen wel leuk en die zat daar dus, en dan ga ik er ook wel gewoon op af weet je, zo van “heeeey”. En dan ga ik gewoon op zijn schoot zitten en een beetje kletsen. En toen gingen we dansen en daarna hebben we gezoend.’

Het gedrag van Merel wordt geheel anders geïnterpreteerd dan dat van Eleonor, ook al gedragen beide meisjes zich op een seksueel actieve manier. Echter, Merel wordt door al haar klasgenoten gezien als populair en er wordt met bewondering gesproken over hoeveel lef ze heeft, dat ze dat gewoon doet als ze daar zin in heeft. Merel heeft dus veel meer mogelijkheden in het uiten van haar seksuele gevoelens: ze wordt gezien als een sterk meisje, iemand met agency, die doet wat ze wil. Ze is al populair, dus er wordt verwacht dat zij niets meer hoeft te doen om hoger in aanzien te komen. Eleonor wordt gezien als iemand die “zielig” is, omdat ze zich volgens haar klasgenoten alleen maar seksueel gedraagt om bij mensen in de smaak te vallen. Omdat haar seksuele uitingen volgens anderen geen weerspiegeling zijn van haar innerlijke seksuele gevoelens en ze zich te veel laat leiden door wat zij denkt dat anderen van haar verwachten, is ze van een nerd een sletje geworden. 

Kortom

Sociale statuscategorieën staan in nauw verband met – al dan niet stigmatiserende – seksuele categorieën: het slettenstigma is immers vooral toepasbaar op meisjes die zich bevinden in de onderste regionen van de sociale hiërarchie op de middelbare school. 

Uiteraard is het project van het Zelf voor alle tieners een onderneming die met nauwkeurigheid ondernomen dient te worden. Het is hierbij belangrijk dat seksualiteit wordt beleefd en uitgedrukt: het moet bestaan in naam van zichzelf en onderdeel worden van het Zelf, wil een tiener voor een volledig en authentiek persoon doorgaan. Echter, in dit artikel is duidelijk geworden dat het vooral voor meisjes en tieners die bestempeld worden als nerd, een lastige opgave is om hun seksuele persoonlijkheid op een overtuigende en legitieme manier vorm te geven en uit te drukken.