Over netwerken bestaan veel misverstanden. Velen denken dat het gaat om het ontmoeten van mensen tijdens borrels en bijeenkomsten waar vooral veel visitekaartjes worden uitgewisseld om later iets van die mensen ‘gedaan te krijgen’. Anderen zien netwerken als een verkoopinstrument. Sommigen ervaren netwerken als een verplichting en als extra taak bovenop een drukke werkweek. Niets is minder waar.

Netwerken gaat over waarde toevoegen aan de relaties die je met anderen onderhoudt. Strategisch gezien betekent het met visie contacten leggen, onderhouden en benutten. Praktisch gezien betekent het respectvol, prettig en productief contact maken en houden. In feite gaat netwerken om het leven volgens de wet van wederkerigheid: vrijelijk geven van kennis, talent, geld en toegang, levert ook de mogelijkheid tot ontvangen op. Daarmee is niet gezegd dat netwerken alleen positieve gevolgen heeft. Netwerken kent voor- en nadelen vanuit zowel de netwerkstructuur als vanuit de netwerkhandeling. In dit artikel volgt een korte blik op de risico’s en nadelen van het onderhouden van relaties met anderen vanuit het perspectief van het individu.

Netwerk als infrastructuur

In het dagelijks leven spreken mensen vaak over ‘hun netwerk’, het ‘hebben van een netwerk’ of het ‘hebben van relaties’. Dit netwerk wordt als persoonlijk bezit beschouwd en slechts na zorgvuldige overweging wordt toegang gegeven tot wederzijdse netwerkrelaties. Met de keuzes die men hierin maakt, hoopt men te voorkomen dat de eigen relatie ‘schade’ oploopt en in zekere zin ook een gunstige positie in het netwerk te behouden (Verbeke, 2001; Burt, 1992). Ook maakt men over het algemeen liever niet inzichtelijk met welke anderen een relatie wordt onderhouden en al helemaal niet wat de waarde en inhoud van die relatie behelst (La Red, 2003-2010). Men zou het niet op prijs stellen als het eigen adresboekje of de database geraadpleegd zou kunnen worden door anderen, óók niet als we deze anderen kennen. De goede rentmeester is eerder een poortwachter.

Tegenstrijdig daaraan is het feit dat men wel bereid is om de relaties die men heeft zichtbaar te maken op virtuele netwerksites. De Nederlandse gebruikers nemen hand over hand bezit van de virtuele wereld. Bijna acht miljoen gebruikers op Hyves, vier miljoen op Schoolbank, meer dan een miljoen op LinkedIn, anderhalf miljoen op Facebook en 500.000 Nederlandse gebruikers op Twitter (Internetbronnen, 2010). In die virtuele wereld maken mensen uitgebreide overzichten van de relaties die zij onderhouden. Op die manier wordt tot uiting gebracht welke relaties zij ‘hebben’ en maakt men goede sier met de reputatie en het netwerk van anderen. In deze virtuele wereld ontstaan echter ook gevoelens van uitsluiting als er een vermindering optreedt in het aantal followers (Twitter), connections (LinkedIn) of friends (Hyves/Facebook). ‘To be, or not to be’ kan in deze tijd ook vertaald worden met het hebben van een netwerk dat het bestaan van het individu onderschrijft (Riemen, 2010). Uiteindelijk is echter niet alleen de hoeveelheid relaties die men heeft van belang, maar ook de inhoud van de relatie en de maatschappelijke status van degenen met wie een relatie wordt onderhouden.

Uithangbordeffect

De relaties waaruit een netwerk bestaat, zijn niet alleen relevant voor de mensen die daar zelf aan deelnemen. Externe partijen buiten het netwerk reageren ook op de relaties die men onderhoudt. De specifieke personen met wie men gezien wordt (in het ‘echt’ én virtueel) kunnen associaties oproepen bij anderen – zowel positieve als negatieve. Een vertrouwensrelatie met een partij met een goede naam benadrukt integriteit, geloofwaardigheid of innovativiteit – maar met dubieuze partijen wordt deze juist ondermijnd.

Niet alleen de aantallen, maar ook de eigenschappen van de netwerkleden in het (virtuele) netwerk spelen een rol door middel van het uithangbordeffect. De bezoekers van virtuele profielen worden sterk geboeid door informatie over wie met wie contact onderhoudt – waarover vervolgens een mening gevormd wordt, met duidelijke positieve en negatieve effecten. De nieuwsgierige mens weet namelijk dat dit onderzoekende gedrag de mogelijkheid tot leren in zich heeft.

Een duidelijk positief effect hebben de zogenaamde ‘kroonjuwelen’: algemeen gewaardeerde of bekende personen die (indien ‘verbonden’) een persoon en zijn bezigheden in een positief daglicht plaatsen. Deels is de uitstraling van kroonjuwelen afhankelijk van hun ‘toevoegingsdrempel’. Bekende Nederlander Jan-Peter Balkenende staat er bijvoorbeeld om bekend ieder verzoek tot een connectie te honoreren, waardoor hem ‘kennen’ zeer betrekkelijk wordt voor mensen die daarvan op de hoogte zijn.

Omgekeerd werken zogenaamde ‘rotte appels’. Hierbij gaat het om controversiële personen die, als ze met jou worden geassocieerd, je bezigheden in een bedenkelijk daglicht kunnen plaatsen. Om zakelijk virtuele netwerken te kunnen benutten is het belangrijk ieder materiaal te vermijden dat verkeerd begrepen kan worden. In feite moet eenieder zich bij het maken van een profiel en het toevoegen van netwerkleden voorstellen dat dit profiel voortdurend wordt getoond aan een zaal bekenden én onbekenden. Teveel persoonlijke informatie op internet achterlaten is dan ook niet prettig en verstandig – vooral omdat niet alles verwijderbaar is. Het is daarom een goed idee om de moeite te nemen te onderzoeken op welke manier informatie over jezelf voorkomt op internet. Verschillende websites bieden de mogelijkheid om ongewenste persoonlijke informatie van internet te verwijderen.

De kracht en zwakte van een persoonlijk netwerk wordt niet alleen gevormd door het uithangbordeffect van de relaties die met anderen onderhouden worden. Ook de inhoud van de relaties en de rollen die mensen verwezenlijken zijn van belang.

Multiplexiteit

Mensen spelen heel uiteenlopende rollen in elkaars leven. Soms overlappen die rollen en ontstaan combinaties die handig zijn, maar uit strategisch oogpunt nadelen kennen. Sommige netwerkleden vervullen een dubbelrol. Een broer kan tevens een collega zijn, een levenspartner tevens vennoot in de onderneming, of de concurrent een goede collega in het zelfde vakgebied – de zogenaamde ‘conculega’.

In termen van investeringen en rendement in relaties lijkt het handig om die diverse vormen van uitwisseling samen te laten komen in één, zogenaamde multiplexe relatie (Verbrugge, 1978). Op termijn kunnen dan echter rolconflicten op de loer liggen die veel energie vergen. Als de buurman ook een collega is, kunnen buurtbelangen bijvoorbeeld strijdig zijn met de inhoud van de werkrelatie. De zakelijke belangen van een onderneming met een levenspartner kunnen door het beëindigen van één van de twee rollen op gespannen voet komen te staan.

Bovendien kunnen alle relaties door onvoorziene omstandigheden eindigen: ongevallen, ziekte, ruzie, emigratie. Bij sterk multifunctionele relaties ben je bij het eindigen van één van de rollen dan meteen alle vormen van sociaal kapitaal kwijt (Van der Gaag, 2009). Elke relatie moet onderhouden worden om te zorgen dat de relatie blijft bestaan, maar ook om rendement te generen zoals plezier en inspiratie. De meest effectieve manier om relaties te onderhouden is het bezoeken van bijeenkomsten waar meerdere mensen bijeenkomen.

Netwerkbijeenkomsten

Voor veel mensen is het actief opbouwen en onderhouden van een relatienetwerk tegenwoordig een belangrijk onderdeel van hun functie. Het onderhouden van een netwerk kan sterk uiteenlopende doelen hebben, zoals het polsen van wat er speelt in de wereld, het vinden van samenwerkingspartners, het creëren van draagvlak, het vinden van klanten, collega’s en het toetsen van ideeën. Er bestaan vele manieren om dat netwerk op te bouwen en te onderhouden en netwerkbijeenkomsten worden het vaakst genoemd als gelegenheid en mogelijkheid om bestaande contacten te continueren en nieuwe contacten op te doen.

De programmering van (netwerk)bijeenkomsten, congressen en symposia heeft altijd wel een onderdeel ‘netwerken’ of ‘biedt gelegenheid tot netwerken’. Sommige mensen geven in hun agenda aan dat er tijd wordt ingeruimd voor ‘netwerkgesprekken’. In de naamgeving en het vertellen over netwerken zit al een nadeel besloten. Niet iedereen bedoelt hetzelfde met het woord netwerken. Velen hebben negatieve ideeën bij het woord netwerken en noemen anderen smalend ‘echte netwerkers’. Het woord roept weerstand op.

De definitie in de van Dale draagt niet bij aan een positieve beleving van het woord netwerken. Van Dale beschrijft netwerken als ‘zijn best doen om zoveel mogelijk invloedrijke mensen te leren kennen’. Daarom onze definitie van ‘netwerken’ (Van der Gaag en Notten 2009): het bewust ontwikkelen, vormgeven en onderhouden van relaties op basis van een bepaalde strategie. Daarbij gaan we er van uit dat de relaties met alle mensen die je kent samen je ‘netwerk’ vormen – dus familie, vrienden, kennissen, buren, collega’s, zakenpartners, medeverenigingsleden. Het gaat er daarbij om dat we ons houden aan de algemeen geldende beleefdheidsregels – én de vaak ongeschreven regels waaraan relatieonderhoud dient te voldoen.

Contacten onderhouden doet iedereen, maar niet iedereen vindt dat ‘netwerken’ – we vinden dit vaak iets vanzelfsprekends. Als mensen netwerken op een bewuste en strategische manier aanpakken, vinden anderen dat vaak niet ‘echt’ en ‘opportunistisch gedrag’. Dit terwijl het effectief, plezierig en respectvol onderhouden en benutten van relaties natuurlijk óók een zeer bewuste bezigheid kan zijn. Veel mensen ontwikkelen in de loop der jaren ‘al doende’ een eigen stijl en methode en vertrouwen volledig op ervaringskennis zonder zich bewust te zijn van de risico’s en spanningsvelden bij het opbouwen en onderhouden van relaties.

De netwerksamenleving

De moderne samenleving is zich meer en meer aan het ontwikkelen tot een netwerksamenleving (Castells, 1996-2000). De omgeving van veel organisaties én individuen is sterk aan het veranderen, onder andere door technologische ontwikkelingen die het mogelijk maken om werken en wonen fysiek van elkaar te scheiden (Van Beek, 2003). Andere ontwikkelingen zijn dat de oorspronkelijke sociale netwerken aan waarde inboeten en vervangen worden door meer globale en virtuele netwerken waarin gelijkgestemden elkaar weten te vinden. Het aloude buurtnetwerk (Van Beek, 2003) wordt vervangen door de community op internet, waar mensen eerder een gedeelde interesse herkennen dan bij de buurvrouw die zij in principe niet tegenkomen. De gelegenheidsstructuren waarin we mensen ontmoeten, zijn aan verandering onderhevig. Fysieke nabijheid is niet altijd de garantie voor het ontstaan van een relatie. ‘No mating without meeting’ (Verbrugge 1977) krijgt een mogelijk negatieve uitkomst als men buren niet meer opneemt in het eigen sociale netwerk. Met als resultaat een leefomgeving van ‘haves’ en ‘have not’s’: individuen die toegang hebben tot netwerken en de mogelijkheid om deze uit te breiden en individuen die geen toegang (meer) hebben tot netwerken.

Ook speelt het vergelijkingsprincipe een belangrijke rol in de gelegenheidsstructuur waarin we ons bewegen. Allereerst bepaalt de gelegenheidsstructuur welk type mensen zich daar beweegt (Kalmijn, Flap, 2001). Vervolgens maakt men op basis van overeenkomsten een keuze voor de gesprekspartner binnen deze gelegenheidsstructuur. Niet elke gelegenheidsstructuur leent zich echter voor het ontwikkelen van relaties. De supermarkt is bijvoorbeeld een gelegenheidsstructuur waarin mensen zich bewegen met bepaalde overeenkomsten. Je mag aannemen dat in de supermarkt mensen komen die dicht bij die winkel wonen en ook dat deze specifieke supermarkt aan hun wensen voldoet in termen van assortiment en budget. Toch verwacht ik dat mensen daar niet zitten te wachten op een ontmoeting met anderen en jezelf in deze context voorstellen aan anderen roept wellicht verbazing op aan de ontvangende kant. Diezelfde verbazing kan tevens ontstaan als men zich in een gelegenheidstructuur beweegt waar andere mores gelden dan die men zelf hanteert. Op een dergelijk moment ontstaat er directe uitsluiting; anderen herkennen iemand die anders is niet en sluiten de rangen. Dit creëert een ongemakkelijke situatie.

Wat te doen?

Op basis van bovengenoemde negatieve effecten van het aangaan en onderhouden van relaties zou men bijna geneigd zijn er niet meer aan te beginnen. Het managen van netwerkrelaties en zorgen voor relaties met een duurzame levenscyclus gecombineerd met een hoge kwaliteit begint dan op een echte baan te lijken. Feit blijft dat men over het algemeen relaties liever ‘spontaan’ wil laten ontstaan en voortbestaan zonder bewust te willen kiezen voor de ontmoeting en de mate van onderhoud. Rendement in de context van relaties wordt als negatief ervaren. Dit terwijl alle mensen relaties met elkaar aangaan met het oog op de toekomst (Flap, 2004).

Bij het ‘spontaan’ vormgeven van een netwerk ontstaat vrijwel altijd een netwerk met netwerkleden die veel op elkaar lijken (McPherson, Smith-Lovin, Cook, 2001). Echter, diversiteit zou zorgen voor een betere toegang tot kennis en kennissen die het netwerklid zelf niet bezit. (Granovetter, 1973). Daarnaast werkt netwerken niet als haast geboden is, het is dan effectiever de benodigde dienst, toegang of kennis in te kopen.

Vanuit dat oogpunt lijkt het juist logisch om zelf sturing te geven aan het netwerk dat ons omgeeft en daarin bewuste en strategische keuzes te maken. Dat vereist overigens wel dat men een duidelijk doel voor ogen heeft om de juiste keuzes te kunnen maken. Als men op zoek is naar draagvlak voor een bepaald idee, dan hoort daar een wezenlijk ander netwerk bij dan bij de zoektocht naar nieuwe klanten. Ook de netwerkhandelingen zijn afhankelijk van het gekozen doel. Uiteindelijk betekent dat ook dat men baat heeft bij het leren analyseren van het eigen netwerk en beoordelen op zijn bruikbaarheid. Zodanig dat eenieder zelfstandig wijzigingen kan aanbrengen in het netwerk om zo de eigen doelen makkelijker te kunnen bereiken.