Je kan je zintuigen voor de gek houden, maar soms houden ze jou ook voor de gek. Wanneer word je je daar bewust van en hoe ga je daarmee om? Nu het in deze tijden heel normaal is om binnenshuis achter een buis of scherm gekluisterd te zitten, kunnen we onze zintuiglijke waarneming van de wereld ‘buiten je voordeur’ wel eens onder de loep nemen. Want klopt het wel wat we zien en hoe creatief is ons brein eigenlijk?

Misschien is het voor jou de gewoonste zaak van de wereld en proef je bij iedere slok melk de kleur geel. Je kan niet alleen kleuren proeven maar ook woorden, of bij het lezen van letters en luisteren naar muziek zie jij de kleuren van de regenboog, bij het geluid van een sirene zie jij paars, en blauw ruikt naar appels. Je ervaart dit al je leven lang en hebt er geen controle op. Pas als iemand je erop wijst en je ervan bewust maakt dat zij de wereld anders ervaren, wordt jouw ervaring uniek, buitengewoon. Het is misschien voor de ander moeilijk voor te stellen en een beetje gek. Je bent synestheet.

Synesthesie is van alle tijden

Dit eeuwenoude fenomeen, synesthesie, is te traceren naar de woorden ‘samen’ en ‘zintuiglijke waarnemen’ uit de Griekse Oudheid (Jewanski et al., 2019). Het is bekend als stijlfiguur en metafoor (Lakoff & Johnson, 2003). Maar met de opkomst van nieuwe hersenscan technieken is synesthesie nu vooral bekend als een neurologische conditie. Volgens het handboek van de psychologie is het echter ‘niet een aandoening, maar een andere ervaring van de wereld’. Een extreme vorm van synesthesie, waarbij twee sensaties tegelijk worden ervaren als gevolg van blootstelling aan één stimulus, is logischerwijs zeldzaam. Synesthesie komt bij 4% van de mensen als genetische variant voor en het is onduidelijk hoeveel mensen het hebben. De meest voorkomende ‘extreme’ vorm van synesthesie is die van grafeem (cijfer of letter) met kleur (Day, 2016). Maar synesthesie kan allerlei verschillende vormen aannemen, en veel mensen zijn zich daar niet expliciet van bewust. Als synestheet kan je de kleur paars ervaren in je hoofd als associatie van je gedachten, of daadwerkelijk projecteren in je gezichtsveld. Annie Dickinson laat in haar TEDxYouth talk zien hoe zij links onder in haar zichtveld altijd een paarse kleur ziet als ze zelf praat, en hoe ze haar gekleurde belevingswereld met een filmpje naar een groter publiek kan vertalen.¹ Het is geen fantasie. En het helpt haar te luisteren naar anderen. Echt te luisteren, zo vertelt ze, en daardoor kan zij het letterlijk zien als het met iemand niet goed gaat en diegene dan steun bieden. Het zijn unieke, subjectieve verhalen die anders, maar niet minder waar zijn.

Intrigerend is dat zelfs het zweverig klinkende ‘aura’s zien’ met synesthesie een wetenschappelijke verklaring krijgt door persoonlijkheden te koppelen aan kleur. Het lijkt helemaal niet zo’n gek idee dat een andere kijk op de wereld een bron kan zijn van inspiratie, creativiteit en expressie. En dat idee lijkt ook aan te slaan in de muziekwereld met kleurrijke verhalen van Kanye West, Lady Gaga en het gele album ‘Happy’ van Pharrel Williams. Misschien beïnvloedt het ‘samenbrengen van zintuigen’ niet alleen ons beeld van de wereld maar bepaalt het ook hoe wij ons tot de wereld verhouden en erin handelen.

Synesthesie en zintuiglijke illusies

In onze moderne digitale wereld spelen beeld en geluid een hoofdrol. Vanaf de kleuterschool wordt ons geleerd dat we vijf aparte zintuigen hebben op basis van het idee van Aristoteles dat we vijf zintuiglijke organen hebben die universeel van hoog naar laag belang kunnen worden geordend (van zicht, gehoor, tast, smaak, tot reuk) (Howes, 2005; Majid et al., 2018). Hierdoor zouden we makkelijker praten over kleuren dan bijvoorbeeld texturen.

Om één ‘kloppend’ geheel te vormen maakt ons brein van een serie klanken zinnen, en van vormen en kleuren creëren we contrast en diepte. Die informatie komt vaak onbewust samen wanneer tijd en plaats elkaar overlappen. Zo kunnen we liplezen in een luid café en toch begrijpen wat de ander zegt. Dit samenvoegen van signalen tot een kloppend geheel, creëert tevens een blinde vlek en maakt ons een gemakkelijke prooi voor illusies en zintuiglijke bedrog. Als je /ba/ hoort, en ziet (liplezen) dat iemand /ga/ zegt, dan hoor je waarschijnlijk een andere (/da/) klank. Dit McGurk-effect is vergelijkbaar met die van een buikspreker: waar je het ziet, is waar je het hoort.

Het McGurk-effect: verstoort je zicht wat je hoort? Bron: King, Andrew, en Calvert, Gemma. “Multisensory integration: perceptual grouping by eye and ear.” Current Biology 11, no. 8 (April 2001): 322-325.

Natuurlijk maken films gebruik van een integratie van beeld en geluid die totaal niet overeen hoeft te komen met de werkelijkheid maar wel die illusie kan wekken. Geluiden geven onder meer informatie over tijd, aantal en (in geval van hogere frequenties) locatie, en worden ogenschijnlijk verwerkt in de temporale hersenkwab, vlakbij het oor. Beelden geven veel informatie over wat en waar iets is, en worden verwerkt vanuit de occipitale kwab bij het achterhoofd. Hersenscans tonen aan dat bepaalde gebieden, zoals gebieden die veelal bij emotionele verwerking actief zijn, juist actiever worden wanneer beide prikkels tegelijk worden aangeboden (Cytowic, 2002; Harvey, 2013; maar zie ook Hupé & Dojat, 2015). Beeld en geluid kunnen door die connecties worden verenigd én door elkaar worden gehaald. Bijzonder is het dat synesthesie vooral lijkt samen te gaan met een verhoogde connectiviteit (eng. cross-talk) tussen bepaalde hersengebieden, mogelijk vergelijkbaar met die connectiviteit van jonge kinderen en zelfs primaten. Deze mate van integratie zou in de meeste gevallen verdwijnen wanneer we volwassen worden. Alleen verbindingen van herhaalde activatie blijven bestaan vanuit het idee ‘what fires together, wires together’. Vanuit die redenering gaat het niet zo zeer of er ‘cross-talk’ is maar de mate waarin die er is (Cytowic, 2009; 2020). Onderzoek naar het brein roept dan minstens evenveel vragen op als het antwoorden geeft. En dat is waar wetenschap goed in is: vragen stellen en het zoeken naar en toetsen van waarachtigheid.²

Om zogenaamde objectieve natuurkundige processen direct te begrijpen, kan je de delen van een geheel isoleren. Dat principe gaat niet op voor de biologie en het netwerk van het brein (Cytowic, 2002).

Waarnemingen worden door cultuur en taal bepaald

Synesthesie daagt ons uit om de klassieke kijk op perceptie van Aristoteles in twijfel te trekken.³ Wat we onder synesthesie verstaan beschrijft niet alleen wat we abnormaal vinden, maar ook wat we ‘normaal’ vinden. Want wie is ‘we’, en waarom én sinds wanneer vinden we dat ‘normaal’?

Wat normaal is verandert altijd. De vraag is dan eigenlijk: wie heeft belang bij het huidige normaal en veranderingen in dat normaal? Zo wordt in het ‘onschuldige’ geval van kleuren, blauw geassocieerd met mannelijkheid, betrouwbaarheid en rationaliteit. Maar je kan pleiten voor het ‘tegenovergestelde’. In de voorstelling ‘Nannette’ van de Australische stand-up comedian Hannah Gadsby is blauw vrouwelijk, vol tegenstrijdigheden. ‘Blauw is aan de koude kant van het spectrum, én aan de warmste kant van het vuur zit? Blauw’. ‘Blauw vereist geen actie, zoals andere kleuren. Denk hierover na. Je staat vast in het verkeer en de lichten worden… blauw”. Blauw kan verbinden en is een kleur van iedereen.