Een beest is iets anders dan een dier. Hoewel beide woorden in enge zin dezelfde betekenis hebben, roepen ze andere associaties op. Daarom wordt in een vriendenboekje op de basisschool niet gevraagd wat je lievelingsbeest is, wordt een dier een beest genoemd wanneer het je naar heeft gestoken, gekrabd of gebeten en eet je dieren liever niet op hoewel een beest eten vaak minder moeilijk wordt gevonden.[i] 

Waarom denken we aan een gevaarlijk, wild wezen als we het over een beest hebben? Hoewel het niet mogelijk is de negatieve associatie die het woord ‘beest’ opwekt eenduidig te analyseren, is het interessant om te onderzoeken wat het beest betekent in een van de meest invloedrijke boeken uit de wereldgeschiedenis: de Bijbel. In het laatste boek van het Nieuwe Testament beschrijft de apostel Johannes de openbaringen van Jezus. In het dertiende hoofdstuk van dit boek worden twee beesten beschreven die het einde der tijden zullen aankondigen. Op welke manier kan dit Bijbelse verhaal hebben bijgedragen aan de wijdverspreide associatie bij het woord ‘beest’?

Bijbelse beesten

Openbaring is het enige profetische boek van de Bijbel en het refereert meermaals naar gebeurtenissen uit het Oude Testament, maar verwijst ook naar gebeurtenissen die nog plaats moeten vinden. Dit wordt vaak gedaan met gebruik van veel metaforen en symbolische uitdrukkingen waardoor de teksten in Openbaring moeilijk te interpreteren zijn. Bovendien is het boek vanuit een ik-persoon geschreven. Het is bekend dat Johannes het boek heeft opgetekend, het is echter onduidelijk of hij ook daadwerkelijk de ik-persoon is of dat hij de openbaringen namens Jezus verwoordt.

In Openbaring 13 beschrijft Johannes hoe de ik-persoon in eerste instantie een beest uit de zee ziet opkomen. Dit beest ziet er, zoals te lezen is in het citaat hieronder, gevaarlijk en woest uit.  In een eerder deel van Openbaring wordt de draak aangekondigd; deze staat symbool voor Satan, de duivel. In Openbaring 13:1 wordt beschreven hoe de kracht en het gezag van de draak overgedragen wordt aan zijn handlanger; het beest. 

‘En ik zag uit de zee een beest opkomen, dat zeven koppen en tien hoorns had, en op zijn hoorns waren tien diademen, en op zijn koppen een godslasterlijke naam.

En het beest dat ik zag, leek op een panter, en zijn poten waren als die van een beer, en zijn muil was als de muil van een leeuw. En de draak gaf hem zijn kracht, zijn troon en grote macht.’[ii]

Het beest gebruikte zijn bek enkel voor grootspraak en godslastering (13:6) en zou zorgen dat alle mensen die op aarde leven hem gaan aanbidden (13:8).

Vervolgens ziet de ik-persoon in Openbaring een tweede beest opkomen uit de aarde. 

‘En ik zag een ander beest opkomen, uit de aarde, en het had twee hoorns, als die van het Lam, maar het sprak als de draak.’ (13:11) ‘En het oefent al de macht van het eerste beest voor zijn ogen uit, en het maakt dat de aarde en zij die er wonen het eerste beest aanbidden, waarvan de dodelijke wond genezen was.’ (13:12).

Dit tweede beest, ook een handlanger van Satan, zorgde er volgens de meeste interpretaties van Openbaring voor dat het eerste beest zijn macht inderdaad uit kon oefenen en mensen volgzaam maakte. Bovendien markeerde het tweede beest ieder mens met een teken, op hun voorhoofd of rechterhand. Zowel het eerste als het tweede beest is volgens deze Bijbelse optekening een regelrechte handlanger van de duivel. Dit maakt dat het woord ‘beest’ in nog scheller contrast komt te staan met het woord ‘dier’ dat in Openbaring 4:1 wordt toegekend aan het Lam Gods, de belichaming van onschuld en geduld.

Vandaag de dag geloven sommige, meestal vrij streng gelovige, christenen dat de beesten uit Openbaring zich elk moment kunnen aankondigen in verschillende vormen. Daarom moeten deze gelovigen alert zijn op eventuele tekens van het beest. Door de betekenis die de Bijbel aan het beest gaf en de nog steeds bestaande angst voor dit wezen is het logisch dat een negatieve associatie wordt gemaakt met het woord ‘beest’: het wordt door deze inhoud gelinkt aan duivelse praktijken en een bepaalde onheilspellende voorspelling.

Het Bijbelse beest in de moderne wereld

Niet alleen voor christenen die bekend zijn met de beesten uit Openbaring is de negatieve associatie logisch; sinds het bestaan van verhalen in zowel boeken als films wordt het beeld van het beest zoals geschetst in de Bijbel voortgezet. Dat het negatieve idee rondom het woord beest in onze huidige cultuur nog steeds bestaat heeft te maken met associatie. Associatie is een psychologisch proces waarbij geen feiten, maar onderbewuste motieven die gebaseerd zijn op eerdere ervaringen leiden tot een bepaalde connotatie bij een woord, persoon of gebeurtenis. In eerste instantie komen associaties tot stand in de hersenen van individuen, maar wanneer ze gedeeld worden met een groep kunnen associaties cultuurgebonden worden. En dit is ook wat er gebeurde met het beest.

Gezien de enorme invloed van het christendom gedurende de middeleeuwen is het logisch dat in deze tijd boeken verschenen met afbeeldingen en bijhorende verhalen over gevaarlijke duivelse beesten, vaak ook met een educatieve noot. Zo werd in het zestiende-eeuwse boek Mariken van Nieumeghen meermaals verwezen naar een ‘duivels beest’ waar men voor op moest passen.[iii] Naast deze door het christendom doordrenkte cultuur van de middeleeuwen wordt ook in de latere westerse cultuur die steeds meer seculier is, gebruikgemaakt van de angstaanjagende associatie bij het beest. Aan het begin van de twintigste eeuw worden uitdrukkingen als ‘een beest van een kerel’, waarmee een potige, woeste, misschien wel gevaarlijke man wordt bedoeld en ‘het feestbeest uithangen’, waarmee wordt verwezen naar onverantwoordelijk en onkuis gedrag, opgenomen in het woordenboek.

Ook in visuele media is het grote, angstaanjagende beest te herkennen. Het misschien wel bekendste voorbeeld waarin een beest wordt verbeeld is in de Disney-film Belle en het beest. Een verwende prins wordt vervloekt en verandert in een groot harig beest met enorme tanden en klauwen. Dit beeld heeft overeenkomsten met de beschrijving van het beest in Openbaring, waar verschillende kenmerken van roofdieren gecombineerd worden tot één angstaanjagend wezen. Waar Disney figuren ook vaak vrolijke hertjes zijn, is het beest in de desbetreffende film op geen manier met deze vrolijke wezentjes te vergelijken: het is een béést, en geen dier.

Een beest of een dier

De Bijbelse beschrijving van het beest is heel anders dan de Bijbelse beschrijving van het dier. Een dier in de Bijbel is een onschuldig wezen, waar het beest een gevaarlijke verschijning is die direct gelinkt wordt aan de duivel. Wellicht omdat de Bijbel de eerste verzameling boeken is die door middel van boekdrukkunst is uitgebracht en daarom wijdverspreid kon worden in voornamelijk de westerse wereld, is dit beeld van het beest ook in de eeuwen die volgden blijven bestaan. In de middeleeuwen werd de duivel vaak direct gelinkt aan een beestachtige verschijning maar ook later, in een cultuur die meer losstond van het christendom werd ‘beest’ gelinkt aan wildheid, grofheid en gevaar. En nog steeds is dat wat er in hedendaagse films, boeken en kunst gebeurt. Poesjes, konijntjes en olifantjes zijn in hun eigen dierlijke vorm schattig, lief of stoer terwijl een beest vaak een kruising is van alle nare, gevaarlijke eigenschappen van bestaande dieren en weinig sympathie opwekt. Kortom: woorden roepen associaties op die vervolgens stigmatisering in de hand kunnen werken. Gelukkig is stigmatisering een heel menselijk fenomeen[iv] en zal het onderscheid tussen beest en dier dat door deze cultuuruitingen in stand wordt gehouden vrij onschuldig zijn. Toch is het interessant om voor jezelf te bedenken waar deze associatie vandaan komt; wie weet bestaat deze wel in meerdere vormen. Want wat zijn wij, mensen die deze associaties creëren, eigenlijk? Een dier, een beest of geen van beide?