Als we sommige krantenkoppen mogen geloven, raast er al jarenlang een burn-out-epidemie over ons land. Het predicaat ‘epidemie’ veronderstelt dat de burn-out tegenwoordig meer voorkomt dan tijdens andere momenten in de geschiedenis. Het zijn de millennials, mensen die geboren zijn tussen 1980 en 2000, die massaal kampen met burn-outs. Hebben hun grootouders er dan nooit een gehad? Of de middeleeuwse timmermansleerling? Strookt het idee van een burn-out-epidemie wel met de historische werkelijkheid? Dit artikel biedt een verkenning.

Universele uitputting

Bevindingen uit onderzoeken van antropologe Emily Webb en literatuurwetenschapper Anna Schaffner suggereren dat uitputting een universele ervaring is, onafhankelijk van de historische context. Emily Webb concludeerde op basis van onderzoek met de haren van Peruvianen die leefden tussen 550 en 1532 dat uitputting een belangrijke rol speelde in hun dagelijks leven.[1] Anna Schaffner beschreef in haar boek Exhaustion: a history dat de Grieken en Romeinen al vreesden voor melancholia. Zij geloofden in de humorenleer, waarbij het lichamelijk en geestelijk welzijn door de balans van vier lichaamssappen wordt bepaald. Artsen uit die periode meenden dat een teveel aan zwarte gal het denken vertraagt en dat dit zorgt voor mentale uitputting. Ook middeleeuwse denkers merkten een ‘geestelijke luiheid’ op. De dertiende-eeuwse theoloog Thomas van Aquino bestempelde luiheid als de kwalijkste van alle zeven christelijke zonden. Volgens hem was er een direct verband tussen geestelijke luiheid die werd ingefluisterd door de duivel en geloofstwijfel.[2]

Het schilderij ‘Melancholie’ (1514) van renaissanceschilder Albrecht Dürer verbeeldt het melancholische temperament dat een teveel aan zwarte gal volgens de Grieken en Romeinen zou veroorzaken.

Moderne negentiende-eeuwse uitputting

Arbeidspsycholoog Wilmar Schaufeli erkent dat uitputting van alle tijden is. Toch maakt hij een onderscheid tussen uitputting als universele ervaring en uitputting als modern werkgerelateerd fenomeen. Anders dan in eerdere tijden werd uitputting volgens Schaufeli vanaf de negentiende eeuw in grote mate veroorzaakt door werkomstandigheden.[3] Historicus Peter Stearns licht toe hoe de verschuiving van handarbeid naar mechanisering tijdens de industriële revolutie leidde tot een groeiend aantal mensen dat werkgerelateerde vermoeidheidsklachten ervoer.[4] Het moderne werk verslechterde het leven van de arbeider op ten minste drie manieren. Ten eerste werd de arbeider voortdurend ondergeschikt aan een baas, waardoor hij geen ruimte kreeg voor eigen initiatief of groei. Ten tweede vond er een specialisering van het arbeidsproces plaats, waardoor de arbeider zich minder kon identificeren met het product en daardoor het nut van zijn arbeid ging betwijfelen en zijn intrinsieke motivatie verloor.[5] Ten derde vond er een versnelling van het arbeidsproces plaats, waardoor de arbeider zich moest aanpassen aan het tempo van machines in plaats van dat de menselijke behoeften als norm werden aangehouden. Deze drie veranderingen zorgden samen voor een grote psychische belasting.[6]

De burn-out-epidemie?

De parallel met de huidige burn-outproblemen van millennials lijkt overduidelijk. De toenemende werkdruk waardoor millennials massaal opbranden zou een voortzetting kunnen zijn van de moderne werkgerelateerde uitputting die Schaufeli en Stearns beschrijven. Of is de burn-out toch een wezenlijk nieuw fenomeen en is het gebruik van de term ‘burn-out-epidemie’ gerechtvaardigd? Cijfers van het CBS suggereren van wel. In de periode 1997-2002 gaf nog maar zo’n 8 tot 10 procent van alle werknemers aan burn-outachtige klachten te ervaren; dit percentage was in 2019 gestegen tot 17 procent.[7] Als we kijken naar de generatie millennials, die nu voornamelijk in de leeftijdsgroep 25-35 jaar vallen, ligt dit percentage zelfs nog hoger: op 21 procent.[8] Millennials zouden vaker burn-outs krijgen, doordat deze generatie onder andere perfectionistisch is, faalangst heeft, is opgegroeid met het idee dat je zelf verantwoordelijk bent voor je eigen succes, en iedere dag via sociale media geconfronteerd wordt met de perfecte levens van leeftijdgenoten.

Toch beschouwen niet alle wetenschappers de burn-out als een nieuw fenomeen. ‘Een epidemie? Welnee,’ zei Schaufeli bijvoorbeeld in een interview in de NRC. ‘Toen ik het in 1994 over de burn-out had, zeiden ze dat ook al. Psychologische vermoeidheid hoort gewoon bij onze moderne manier van werken.’[9] Ook psychologen Renzo Bianchi en Stephanie Leone betogen dat de burn-out geen recent probleem is. Zij geven hiervoor het argument dat burn-outgerelateerde klachten gedurende de twintigste én een-en-twintigste eeuw willekeurig werden gediagnosticeerd. Pas in 1974 werden deze klachten voor het eerst aangeduid met de term ‘burn-out’.^[10] Het letterlijk opbranden is vanaf toen een metafoor geworden voor uitputting van mentale energie. Vóór 1974 kregen dezelfde klachten gewoon andere benamingen. Hierdoor lijkt de toename van het aantal burn-outs sinds de laatste decennia van de twintigste eeuw groter dan daadwerkelijk het geval is.[11]