Decimeren komt van het woord ‘decem’ wat tien betekent. Daar kan meteen ook een deel van de betekenis uitgehaald worden: het hield namelijk in dat één op de tien soldaten in een eenheid geëxecuteerd werd door de rest van de eenheid of soms het leger waar de eenheid bij hoorde.

Redenen van decimeren

De beste beschrijving van de redenen en de uitvoering van decimeren komt van de Griekse schrijver Polybius, uit de tweede eeuw BCE, die in zijn werk Historiën de vroege geschiedenis van Rome beschrijft. Lafheid in het gevecht en het verliezen van wapenuitrusting zijn volgens Polybius redenen om een soldaat, zoals hij het noemt, “onder de handschoen te laten rennen”. Wat dit precies inhoudt zal later op worden ingegaan, voor nu volstaat dat het om een gruwelijke dood ging. Echter als een grotere groep soldaten zich hieraan schuldig maakte – Polybius geeft het voorbeeld van een eenheid die tijdens het gevecht wegrent – werd een tiende van de eenheid op deze wijze geëxecuteerd. Decimeren werd dus gebruikt voor troepen die op een of andere manier de schande over zich uit hadden geroepen, meestal doordat ze weg waren gerend.

Het oudste voorbeeld van decimeren komt uit de vijfde eeuw BCE. Het gaat hier om Appius Claudius, die in zijn oorlog tegen de Volscii tijdens een mars in een hinderlaag liep. Aangevallen van alle kanten ontstond er paniek en vluchtten de soldaten massaal weg. Livius is goedkeurend over Claudius’ beslissing om de soldaten te straffen door degenen die hun wapens waren kwijtgeraakt te executeren. Ook de centurions, soldaten met dubbele soldij en de standaarddragers die hun standaarden waren kwijtgeraakt, werden geëxecuteerd. De rest van de soldaten werden gedecimeerd. Met soldaten met dubbele soldij worden soldaten bedoeld die zich eerder hadden onderscheiden door uitzonderlijke moed te tonen. Door nu weg te rennen werd de eerdere moedige actie teniet gedaan en daarom werden ze extra hard gestraft. Centurions en standaarddragers (signifers) waren onderofficieren en werden dus geacht het goede voorbeeld te geven, ook zij werden daarom harder gestraft.

Livius is niet duidelijk over het aantal soldaten waar het om gaat, maar impliceert wel dat het hele leger van Claudius op deze manier werd bestraft. Een consulair leger bestond uit twee legioenen van ongeveer vijfduizend soldaten, ondersteund door twee even grote legioenen bondgenoten. Volgens Livius heeft Claudius hier dus minstens tweeduizend van zijn eigen soldaten tijdens een veldtocht geëxecuteerd. Dit lijkt erg onwaarschijnlijk, zeker in een oorlog waar ze op dat moment aan de verliezende hand waren. Aannemelijker is dan ook dat het om een klein gedeelte van het leger ging dat werd gestraft, of misschien wel alleen een gedeelte van het leger dat bij de actie betrokken was.

Het beroemdste voorbeeld is wellicht dat van Marcus Licinius Crassus, die het in de eerste eeuw BCE opnam tegen de vrijgevochten slaaf Spartacus. Crassus had een legaat onder zijn bevel orders gegeven met twee legioenen Spartacus te volgen, maar niet aan te vallen. De legaat, Mummius, negeerde zijn orders en werd makkelijk verslagen door Spartacus. Een groot aantal soldaten was daarbij op de vlucht geslagen en had de wapens achtergelaten. Het leger van voormalige slaven onder leiding van Spartacus was slecht gewapend en zij deden dan ook hun voordeel met de achtergelaten wapens van de Romeinse troepen. De schande van het wegrennen en wapens achterlaten werd nog eens versterkt door het feit dat de vijand bestond uit vrijgevochten slaven (onder leiding van enkele gladiatoren), die in sociaal opzicht gelijk stonden aan dieren. Voor Crassus was dit dus reden genoeg om een straf die al lang in onbruik was geraakt opnieuw in te stellen (Plut crassus, 10.). Hij verdeelde de vijfhonderd soldaten die de meeste lafheid hadden getoond in groepen van tien, liet in elk tiental lootjes trekken en de verliezers executeren. Plutarchus zegt niets over de methode van executie, maar het is duidelijk dat het om decimeren ging. Het voorbeeld van Crassus zou in de burgeroorlogen in de eerste eeuw van onze jaartelling veel navolging krijgen, zo liet keizer Galba een legioen decimeren dat muitte vanwege achterstallige soldij en het niet krijgen van de beloofde legioensadelaar (het ging hier om zeelieden die tot legioen waren gepromoveerd).

Hoe ging het in zijn werk?

Voor de traditionele manier wenden we ons wederom tot Polybius. Hij schrijft:

“The tribune assembles the legion, and has those who turned tail step forward where all can see them. After reprimanding them severely and at length, he draws lots to select a certain number of those who lost their nerve. […] Those on whom the lot falls have to submit to a ruthless gauntlet, while the rest receive rations of barley instead of wheat, and are ordered to pitch their tents outside the safety of the encampment.”

(Polybius, Historiën 6.38.1-4)

De ‘ruthless gauntlet’ waar Polybius het over heeft bestaat uit het volgende: de soldaat wordt door tribunen lichtelijk met de stok “aangeraakt”. Vermoedelijk bedoelt Polybius hier een symbolische eerste klap mee. Hierna moet hij naar de uitgang van het kamp lopen, waarschijnlijk vanaf het kampforum, waar dit soort dingen altijd plaats vonden. Terwijl hij naar de uitgang loopt of rent, wordt hij door de overige soldaten met takken geslagen en met stenen bekogeld. Er zijn maar weinig soldaten die dit overleven en Polybius benadrukt dat het eigenlijk beter is om hieraan te sterven dan door te moeten leven met de schande en nooit meer naar huis te kunnen. Bij decimeren wordt zoals gezegd één per tien soldaten, die per lot gekozen worden, op deze manier gestraft. Bovendien wordt de hele eenheid op verkleinde rantsoenen gezet. Polybius zegt dat ze gerst (barley) in plaats van tarwe (wheat) kregen, maar we hebben ook aanwijzingen dat het simpelweg om een kleiner rantsoen tarwe ging. Als laatste moest de volledige eenheid buiten het kamp slapen. Dit was zowel een psychologische als een fysieke straf. Niet alleen werden de soldaten op deze manier te schande gezet, maar zij liepen ook een wezenlijk gevaar door niet binnen de bescherming van het fort te vallen, met name als men in vijandelijk gebied opereerde. Het klinkt dan ook onwaarschijnlijk dat dit deel van de straf in vijandelijk gebied op hele legioenen werd toegepast.

Polybius’ versie zou gezien kunnen worden als de ‘officiële’ versie van decimeren, maar in de praktijk zag het er vaak anders uit. Zo werden soldaten vaak simpelweg gestenigd door de rest van de eenheid.

Een effectieve straf?

Het is moeilijk na te gaan hoe effectief decimeren als straf in het algemeen was. Het lijkt erop dat een legaat, consul of (potentiële) keizer goed zijn moment moest uitkiezen voor maximaal effect. Het hierboven genoemde voorbeeld van Marcus Licinius Crassus, die zijn legioenen decimeerde na een nederlaag tegen Spartacus, heeft duidelijk effect gehad, aangezien de volgende slag glorieus gewonnen werd (voor zover glorie mogelijk was wanneer tegen slaven gevochten werd). Toen Marcus Antonius echter zijn troepen decimeerde tijdens de burgeroorlog die hij tegen Augustus aan het uitvechten was in de tweede helft van de eerste eeuw BCE, werd dit door Augustus handig gebruikt als propagandamiddel tegen hem. Augustus wist hem met hulp van Cicero af te schilderen als wreed en distribueerde propaganda onder Antonius’ troepen. In 69 CE droeg het decimeren van een legioen uiteindelijk bij aan het in opstand komen van het volk tegen keizer Galba. Ook hier werd het gebruikt als propagandamiddel door een tegenstander, de latere keizer Otho in dit geval (die het overigens maar een paar maanden volhield).

Het is duidelijk dat de originele betekenis van het woord nog weinig te maken heeft met de huidige betekenis. In de huidige betekenis kan het gaan over verschillende soorten groepen (niet eens altijd mensen) en een bijna volledige uitroeiing door allerlei oorzaken. Voor de Romeinen was het een heel specifieke gebeurtenis waarbij soldaten slappe hap hadden getoond en met harde hand door de generaal tot de orde werden geroepen. Het ging dan zoals gezegd om één per tien soldaten. Het aantal keren dat de straf werkelijk is uitgevoerd is gering. Het was dan ook een uitzonderlijk harde straf, waarvan de effectiviteit ook niet altijd gegarandeerd was.