9 november 1989, de hoge Oost-Duitse leider Günter Schabowski houdt als gevolg van de vele demonstraties in het land een persconferentie. Het SED, Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, had eerder op dezelfde dag besloten vrij reizen naar het Westen toe te staan. Tijdens de persconferentie kreeg Schabowski de vraag van een journalist per wanneer de grens opengesteld zou worden. De vraag leek hem te overvallen en hij antwoordde: “voor zover ik weet, vanaf nu”. Het was even voor 19:00 uur. Echter de partijtop had besloten dat de grens pas met ingang van de volgende dag, 10 november, opengesteld zou worden. Het gevolg was een uitzinnige mensenmassa die direct na de uitzending naar de muur trokken. De grenswachten hadden nog geen instructies gekregen de grens te openen en werden door de menigte overvallen. Het gevolg was complete chaos. Na enkele uren besloten verschillende grenswachten hun grenzen te openen. Hiermee kwam een einde aan de jarenlange scheiding van een stad. Een scheiding die symbool was komen te staan voor de Koude Oorlog.

In de geschiedenis staat een gebeurtenis bijna nooit op zichzelf. Vaak wordt een proces in gang gezet door een veelvoud van factoren die leiden tot een bepaalde gebeurtenis. Het belang hiervan kunnen we pas achteraf beoordelen. Maar wat maakt een gebeurtenis zo bijzonder dat dit ons bij blijft? Wat zorgt ervoor dat bepaalde gebeurtenissen op ons netvlies gebrand staan, en andere in de vergetelheid raken? Is bijvoorbeeld het belang van het openstellen van de geëlektrificeerde grens tussen Oostenrijk en Hongarije kleiner dan het openstellen van de grens tussen Oost- en West-Berlijn? In mijn ogen niet. Echter is het van belang onze geschiedenis overzichtelijk te maken. Dit doen we door op zoek te gaan naar discontinuïteit. We gaan opzoek naar gebeurtenissen die een scheiding markeren tussen het ene moment, en het andere. Daarom wordt er vaak gekozen één bepaalde gebeurtenis symbool te stellen voor een reeks van gebeurtenissen. Zo ook de val van de Berlijnse Muur. De beelden die de wereld overgingen waren overweldigend en hoopgevend: de hereniging van een verscheurde stad en zijn families. Dit werd een symbool voor een veranderende wereld die al sinds 1914 werd verscheurd door verschillende oorlogen. Het belang van directe oorzaken, incidenten en miscommunicaties in de geschiedenis moet daarom niet onderschat worden. Aan de basis van elke gebeurtenis liggen structuren en onderliggende processen, maar voor onze beeldvorming en de emotie die wij daarbij voelen zijn triviale zaken van groot belang. De val van de Berlijnse Muur is hiervoor illustratief en zal ik verder verklaren.

Achtergrond

Al snel tijdens de Tweede Wereldoorlog werd duidelijk dat de ideologische tegenstellingen tussen de geallieerden zo groot was, dat samenwerking in tijde van vrede uitgesloten leek. De bevrijding van Europa leek een race te worden tussen de Verenigde Staten en de Sovjet Unie om zoveel mogelijk gebieden binnen hun invloedsfeer te krijgen. Men zou kunnen stellen dat de rivaliteit tussen de twee partijen heeft bijgedragen aan de snelle opmars tegen de Nazi’s. Tijdens de conferentie van Jalta, in februari 1945, kwamen Churchill, Roosevelt en Stalin, de leiders van respectievelijk: Engeland, de VS en de SU, bijeen om de situatie te bespreken die na de oorlog zou ontstaan. Het was tegen die tijd duidelijk dat het de oorlog spoedig gewonnen zou worden. Tijdens de conferentie werden vele zaken besproken, maar de verdeling van Duitsland na de oorlog in verschillende bezettingszones is veruit het meest relevant geweest voor de decennia van spanningen tussen Oost en West die zouden volgen. Besloten werd om Duitsland na de oorlog te verdelen in drie bezettingszones van Engeland, de VS en SU; later zou Frankrijk ook een zone toebedeeld krijgen. De Duitse hoofdstad Berlijn werd, hoewel het binnen het grondgebied van de Sovjet-Unie viel, eveneens verdeeld in vier sectoren.

Na de oorlog verhardde de verhoudingen tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten vrijwel direct. Ook Churchill merkte dit op in een speech in 1946 waarin hij sprak over een “ijzeren gordijn” dat werd opgetrokken door Stalin om de landen binnen zijn invloedsfeer te scheiden van de rest van Europa. De grenzen in Duitsland waren ondertussen afgebakend met slagbomen, kleurmarkeringen en houten palen. De grens kon alleen nog gepasseerd worden met toestemming van beide kanten. Langzaam maar zeker werden de palen en markeringen vervangen door hekken en prikkeldraad. Vanaf 1946 werd het, met het aantreden van de grenspolitie aan oostzijde, steeds moeilijker de grens te passeren. Vanuit het Sovjetkamp waren vuurinstructies afgegeven voor illegale grensoverschrijdingen. De grens kon alleen nog gepasseerd worden met een interzonepas. De oprichting van de DDR resulteerde in een grote stroom vluchtelingen van Oost- naar West-Duitsland. De bufferzone aan de grens werd verbreed van 500 meter naar 5 kilometer, waarbinnen alleen bewoners zich mochten bevinden. Toch was de grens binnen het dichtbevolkte Berlijn moeilijk te bewaken. Het was enkele miljoenen Oost-Duitsers gelukt te vluchten via diverse zwakke plekken in de grens bij Berlijn tussen 1949 en 1961. Deze leegloop van (vaak) hoogopgeleide mensen was een grote bedreiging voor de economie van de DDR. Om de grote stroom van vluchtelingen tegen te houden werd er door de DDR en SU besloten de grens te versterken door een muur te bouwen. In de nacht van 12 op 13 augustus 1961 begon de bouw. In rap tempo herrees een muur die de stad letterlijk in tweeën spleet. Waar het tot voor kort nog mogelijk was om met een vergunning te wonen in Oost-Berlijn en te werken in West-Berlijn, of je familie over de grens te bezoeken, was dat nu voorgoed onmogelijk.

In de jaren die volgden vonden Oost-Berlijners nog steeds inventieve manieren om te ontsnappen, maar velen moesten dat met de dood bekopen. Ondertussen groeide in het Westen de verontwaardiging over de muur en werd dit als symbool gebruikt voor de verschrikkingen van het Stalinisme. Politieke leiders bezochten de muur en er werd een monument opgericht voor de slachtoffers die hadden gefaald in hun vluchtpoging.

Met de economische verzwakking van de Sovjet Unie in de decennia die volgden en de roep om hervorming stond een leider op die gehoor leek te geven aan deze geluiden; Michail Gorbatsjov. Zijn hervormingspolitiek of ‘perestrojka ´ leidde tot een betere relatie met het Westen wat zelfs resulteerde in het openstellen van het ‘ijzeren gordijn’ tussen Oostenrijk en Hongarije in mei 1989.

Terug naar de avond van de val van de muur. Na de persconferentie stroomde een uitzinnige menigte de straat op. Iedereen kent het beeld van een uitzinnige menigte die, op deze bewuste avond, de muur te lijf ging. Bewapend met beitels en hamers werd de muur stukje bij beetje afgebroken. Dat de val van de muur voor hen onverwachts kwam getuigde de slachtoffers die neergeschoten werden in hun poging te vluchten over de grens in de maanden vooraf aan de val. Essentieel voor de iconische beelden was de miscommunicatie die de bestorming van de muur tot gevolg hadden. Zoals eerder vermeld zei Schabowski tijdens de persconferentie , even voor 19:00 uur, dat het voor Oost-Duitsers mogelijk was om de grens te passeren. Op de vraag van een journalist per wanneer dit van kracht zou gaan, antwoordde hij: “voor zover ik weet, vanaf nu”. Hij had moeten zeggen: “vanaf morgen”. Deze miscommunicatie was een directe oorzaak met als gevolg: de val van de muur. Dat de muur anders ook gevallen was is evident, maar de desbetreffende miscommunicatie had een proces op gang gezet van een uitzinnige menigte die de muur te lijf ging. Het beeld van deze menigte, is symbool komen te staan voor een veranderende wereld. Het is lastig te zeggen wat gebeurd was als Schabowski deze fout niet had gemaakt. Wellicht had de openstelling van de grens tussen Oost- en West-Berlijn een stuk minder chaotisch verlopen, wat hele andere beelden had opgeleverd. Wellicht hadden wij dan de beelden gezien van een ordelijke opstelling van de grenzen en een even ordelijke afbraak van de muur. Zou dat moment dan ook symbool komen te staan voor het einde van een tijdperk, of hadden wij dan een ander moment gekozen?