Stel je voor dat in het Westen wordt besloten om een groot bewoond gebied bewust onder water te zetten. Een paar miljoen mensen zouden moeten verhuizen en waardevolle grond zou verloren gaan. Voor westerse begrippen is dit een ondenkbaar scenario. Toch gebeurde dit in het Verre Oosten. In China moesten bijna twee miljoen mensen verplicht verhuizen omdat hun weilanden, akkers en dorpen onder water werden gezet voor de productie van elektriciteit door middel van een waterkrachtcentrale. In dit artikel gaan wij in op de achtergrond van de dam, de doelen die de dam dient en de gevolgen van deze dam voor mens en omgeving.

Achtergrond

In de Volksrepubliek China staat sinds 2006 de grootste dam ter wereld. Ter hoogte van de plaats Sandouping in de provincie Hubei – 1000 kilometer ten westen van Sjanghai – overspant de Drieklovendam de rivier Jangtsekiang, één van de grootste rivieren ter wereld. De dam is met zijn 185 meter even hoog als de Euromast in Rotterdam. Voor de bouw van de dam is meer dan 16,1 miljoen kubieke meter cement gebruikt, het equivalent van 6440 olympische zwembaden. Het Drieklovendamproject is een van de grootste bouwprojecten uit de geschiedenis. Zoiets groots kan echter niet zonder gevolgen zijn. Is er wel goed nagedacht over de effecten van de bouw van de dam en het reservoir op de lokale bevolking en de natuur?

Op 20 mei 2006 werd met een luide explosie de laatste hulpdam opgeblazen, waardoor het reservoir achter de Drieklovendam volstroomde met water. Toen het reservoir helemaal vol was, besloeg het een gebied van anderhalf bij zeshonderd kilometer met een diepte van meer dan 150 meter. Bij het volstromen van het reservoir zijn vele kilometers landbouwgrond en woongebied weggevaagd. Om de uitvoering van dit project mogelijk te maken moesten twee miljoen mensen verplicht verhuizen.

Doelen

De Chinese overheid had met de bouw van de dam vier doelen voor ogen. In eerste instantie is de dam bedoeld om te voorzien in de stijgende energievraag in China. Mede onder druk van het Westen schakelt China langzaam maar zeker over op duurzamere manieren om te voorzien in hun stijgende energiebehoefte. Wereldwijd heeft China de hoogste CO2-uitstoot en de op een na hoogste uitstoot van zwaveldioxide. Met een tot nu toe totale energieopbrengst van 348,4 TWh (terawattuur) heeft de dam voor ongeveer tien procent van de jaarlijkse Chinese energiebehoefte voorzien. Dit betekent een aanzienlijke vermindering van de uitstoot die China momenteel produceert met traditionele, sterk vervuilende kolencentrales. De ontwikkeling van duurzame energie in de vorm van de Drieklovendam heeft volgens Li Yong-an, manager van de China Three Gorges Project Development Corperation, dan ook de hoogste prioriteit.

Naast energieproductie heeft de Drieklovendam ook als doel om de bevaarbaarheid van de rivier Jangtsekiang te verbeteren, waardoor het goederenverkeer veiliger en sneller wordt. Het derde doel van de overheid is het terugdringen van slachtoffers van overstromingen stroomafwaarts. Door deze overstromingen in het natte zuiden van China sterven jaarlijks enkele duizenden mensen. Verder stelt de dam China in staat om de toevoer van water naar de lager gelegen gebieden te regelen. Als laatste doel wil de overheid met de bouw van de dam en extra infrastructuur meer water naar het erg droge noorden verplaatsen.

Gevolgen

De beslissing van de regering om de dam te bouwen is wellicht genomen met het beste voor de republiek in gedachten, maar de realiteit is hard. In 1997 zijn uit een onderzoek onder de bevolking van de provincie Hubei door Michael Cernea (socioloog bij de Wereldbank) acht gevolgen op sociaal en economisch gebied naar voren gekomen. De conclusies van het onderzoek zijn niet geruststellend. Bijna twee miljoen mensen lopen door gedwongen verhuizing het risico op verlies van land, werkloosheid, dakloosheid, marginalisatie, voedseltekort, een vroegtijdige dood, verlies van toegang tot gemeenschapsgoederen en bovendien ontbinding van sociale structuren. Ondanks de nadruk op vooruitgang en duurzaamheid bij de bouw van de dam lijkt er minder aandacht te zijn geweest voor de gevolgen voor de bevolking. Juist de mensen die er het meest beïnvloed worden gaan er sterk op achteruit. Deze groep merkt weinig van de vooruitgang die de dam mogelijk met zich meebrengt.

Naast de sociale en economische gevolgen voor de migranten zijn er ook problemen voor de bevolking stroomafwaarts. Neem een willekeurige satellietfoto van een grote rivier: langs de gehele lengte is te zien dat de groene oevers bewoond zijn. Doordat rivieren vaak buiten hun oevers treden, ontstaan er vruchtbare gebieden waar planten goed op groeien. Voor boeren zijn dit interessante landbouwgebieden. De hoge vruchtbaarheid van deze oevers komt door het sediment dat elke rivier meevoert. Veelal bestaat dit sediment uit grove materialen zoals grind, zand en klei, maar ook uit opgeloste mineralen en voedingsstoffen waar planten en dieren van afhankelijk zijn. De samenstelling van het water bepaalt de samenstelling van de oevers. Dit is ook het geval bij de rivier Jangtsekiang. De Chinese bevolking is de afgelopen jaren steeds afhankelijker geworden van de rivier. Een industrietak die bijvoorbeeld sinds de jaren tachtig floreert rondom de Jangtsekiang is de grind- en zandwinning. Door de grote vraag naar zand voor bouwprojecten in deze regio van China is momenteel de grind- en zandwinning uit de Jangtsekiang overmatig groot geworden. Een ophoping van sediment voor de dam zorgt voor een vermindering in de hoeveelheid sediment stroomafwaarts, wat weer leidt tot minder grind- en zandwinning, waardoor banen en bouwprojecten in gevaar kunnen komen.

Niet alleen de grind- en zandwinning vermindert door de bouw van de dam: door een gebrek aan sediment in de rivier neemt ook de hoeveelheid nutriënten in de rivier af. Hierdoor loopt onder andere ook visstand terug. Dit blijkt uit een recent onderzoek van het Instituut van Marine Geologie en Chemie van de Nationale Sun Yat-sen-universiteit in China. Bij een afname van tien procent van het watervolume achter de dam is er al bijna een vergelijkbare afname van sediment en voedingsstoffen. De visstand loopt terug doordat er minder voedingsstoffen in het water aanwezig zijn. Hierdoor zal niet alleen de opbrengst van de visserij in de rivier zelf teruglopen, maar ook die in de Oost-Chinese Zee. Banen in de grind- en zandwinning en de visserij zullen afnemen, waardoor de werkloosheid zal stijgen.

Waarom is er dan toch een dam gebouwd als de gevolgen voor de natuur, maar vooral voor de mens, zo bijzonder groot zijn? De oorzaak hiervan ligt in de geschiedenis van de damconstructie en het watermanagement. In de twintigste eeuw wilde men rivieren vooral controleren. De ontwikkeling van beton maakte nieuwe en complexe constructies mogelijk. Hierdoor konden grote dammen en betonnen dijken het water beter in bedwang houden. Tussen 1930 en 1970 werden veel van zulke dammen, met een focus op technologie, gebouwd. Na ongelukken en problemen met dammen in grote rivieren, zoals de Nijl, de Mississippi en zelfs de Jangtsekiang kwam er kritiek op de aanpak van dergelijke gigantische en technocratische projecten. In het nieuwe denken over dammen, wat zich sinds 1970 heeft ontwikkeld, staan natuur en duurzaamheid centraal. Het ontwerp van een dam moet zich aanpassen aan de omgeving: het controleren en bedwingen van water is van de baan. In het Westen is deze denkwijze al prominent aanwezig. Tijdens zijn ambtstermijn kwam er zelfs een oproep van president Clinton om de behoefte voor water niet te laten leiden tot het uitsterven van vissen, het onderlopen van landbouwgrond of vervuiling. Het beleid van overheden zou volgens hem zodoende nadrukkelijk rekening moeten houden met de kosten voor de natuur.

De westerse opvattingen over dammen zijn echter nog niet doorgedrongen tot China. Men is te druk bezig met het inlopen van de achterstand in de industrialisatie en zichzelf een positie te geven tussen de grootmachten. Hierdoor is er minder aandacht voor een sociaal- en natuurbewust dambeleid. De Drieklovendam is niet China’s eerste grote dam en zal waarschijnlijk ook niet de laatste zijn. Geschat wordt dat sinds 1949 rond de 40 miljoen mensen in China hebben moeten verhuizen voor de aanleg van dammen. Voor een verbetering van deze situatie is een brede, interdisciplinaire visie nodig. De dam heeft grote gevolgen voor mens en natuur. Geen enkele beleidsmaker in China had de tijd genomen om naar het grote plaatje te kijken. Hadden ze dat wel gedaan, dan had men de complexe relatie tussen dam, natuur en mens kunnen zien en andere keuzes kunnen maken.