De erotisering van Barbie

De barbiepop is misschien wel het meest krachtige icoon van de Amerikaanse populaire cultuur in de twintigste eeuw. Ze kan beschouwd worden als een weerspiegeling van westerse culturele normen en waarden van vrouwelijkheid, vrouwelijke seksualiteit en van maatschappelijke ideeën over de seksualiteit van kinderen en seksuele opvoeding. De manier waarop Barbie wordt geseksualiseerd, of wordt gedeseksualiseerd, door haar maker, de speelgoedfabrikant Mattel, vormt het onderwerp van dit artikel. Ik zal het voorbeeld van Barbie en wat zij mogelijk symboliseert gebruiken om te analyseren hoe men binnen de westerse maatschappij naar kinderen kijkt in relatie tot seksualiteit.

In 1959 introduceerde speelgoedfabrikant Mattel Barbie als een jeugdige mannequin, met de bedoeling om de eindeloze reeks van outfits en accessoires die naast de poppen werd geproduceerd te verkopen. Mattel was niet van plan om Barbie een mannelijk metgezel te geven maar, als reactie op de groeiende vraag van de klant, introduceerde in 1961 toch Ken. Twee jaar later kreeg Barbie van Mattel een beste vriendin, Midge genaamd. Zij was een nogal onopvallend type, de loyale kameraad van de aanlokkelijke Barbie.

Van het begin af aan werd door marktonderzoeken aangetoond dat, hoewel kinderen gek waren op Barbie, moeders de pop haatten omdat ze haar uitstraling te sexy vonden. De marketingstrategie die Mattel vervolgens ontwikkelde luidde als volgt: ‘Remind mom what she believes deep down, but dares not to express: Better her daughter should appeal in a sleazy way to a man, than be unable to attract one at all.’ (Lord, 1994, p. 41) Op het eerste gezicht heeft de wereld van Barbie niets te maken met seks en seksualiteit. Het is een fantastische, lieflijke en roze droomwereld, waarin Barbie en haar vrienden de hele dag leuke dingen doen. Desalniettemin is en blijft Barbie een volwassen vrouw, en seks is een onontkoombaar onderdeel van de volwassen wereld.

Barbies lichaam

Het lichaam van Barbie is ‘sexy’, maar in klopt in anatomisch opzicht niet. Ze heeft brede schouders, een zeer smalle taille, extreem lange benen en erg grote borsten. Als Barbie een echt mens zou zijn, dan zou ze vanwege haar smalle taille en haar buitenproportionele boezem niet eens kunnen staan. Het feit dat haar tepels zijn weggelaten, zegt veel over de erotische lading die deze lichaamsdelen hebben gekregen binnen de westerse cultuur. Barbie is ontworpen zonder geslachtsdelen of schaamhaar. Alle Barbiepoppen worden geproduceerd met lang haar, iets wat altijd al aan het arsenaal van heteroseksuele wapens der verleiding heeft toebehoord. Haar lichaam is vrijwel hetzelfde gebleven door de jaren heen, alleen haar gezichtsuitdrukking is een aantal keer veranderd: van een zijwaartse blik met neergeslagen ogen in 1959 naar een blik recht vooruit, getuigend van meer zelfvertrouwen, in 1971.

Barbie en seks

Voortplanting is een onderwerp dat bijna geheel afwezig is in de wereld van Barbie. Barbie heeft zelfs geen ouders, en Mattel wilde haar bekoorlijke ‘dochter’ het lot van het moederschap besparen, zeker nadat Ken in de jaren 60 verscheen. Een meer acceptabelere rol werd gepresenteerd met de creatie van de ‘Baby-Sit Barbie’ (Barbie met een schort om waarop ‘babysitter’ staat en een baby op de arm). En hoewel Mattel trouwjurken voor Barbie op de markt bracht, maakte de fabrikant daarbij duidelijk dat Barbie ‘droomde’ van een sprookjesachtige bruiloft in de toekomst, maar dat er niet echt een huwelijk had plaatsgevonden. De achterliggende gedachte zou kunnen zijn dat een huwelijk resulteert in kinderen, en dus seks impliceert, een onderwerp dat Mattel koste wat kost uit de weg wilde gaan.

‘Ken enabled her to get a life… Barbie’s activities became virtually unlimited.’ (Rand, 1995, p. 42) beweerde een advertentie van Mattel na de introductie van Ken. Het is onwaarschijnlijk dat er iemand bij Mattel zich zorgen maakte over potentiële beperkingen van de seksuele fantasie van kinderen die zouden kunnen resulteren uit deze beslissing om Barbie een vriendje als partner te geven zonder een vrouwelijk alternatief. Ondanks het feit dat Mattel benadrukt dat Barbie alleen maar droomt en fantaseert over trouwen, propageren ze heteroseksualiteit wel als iets dwingends, door het te presenteren als de meest natuurlijke en aantrekkelijke keuze. De manier waarop Mattel Barbies seksualiteit representeert (afgezien van de manier waarop ze het onderwerp uit de weg gaan) is nauwelijks veranderd sinds de jaren zestig. Barbie overtreedt nooit haar grenzen: seksuele bevrijding lijkt haar nooit te hebben aangeraakt. Ze experimenteert nooit met meisjes en twijfelt niet aan haar seksuele geaardheid.

Meisjes ervaren dat hun populariteit op school, hun geloofwaardigheid als vrouw, gekoppeld is aan de mate waarin ze aantrekkelijk zijn voor jongens. In hun proces van ‘heteroseksualisatie’, dat wil zeggen het proces van socialisatie waarin ze leren om aantrekkelijk te zijn voor en aangetrokken te worden door de andere sekse, staan meisjes en jonge vrouwen onder druk om het omgaan met en het bezig zijn met jongens een hoge prioriteit te geven. Dit hangt ook samen met de aandacht die ze besteden aan hun lichaamsvorm, kleding en haar. Barbie versterkt dergelijke mandaten van de vrouwelijkheid. (Rogers, 1999, p. 40)

Genitaliën in de wereld van Barbie

Toen Mattel Ken creëerde om het vriendje van Barbie te zijn, ontstond er een hevige discussie over zijn geslachtsdelen. Aan de ene kant werd er geprotesteerd tegen de optie om Ken er tussen zijn benen hetzelfde uit te laten zien als Barbie, maar het leek ook uitgesloten om een volgroeide jongeman zijn lid te laten tonen. Het resultaat was een Ken prototype met een hele bescheiden uitstulping tussen de benen. Mattel wilde Ken promoten als vriendje voor Barbie, zonder ervan te worden beschuldigd dat ze haar een seksuele partner hadden gegeven. Daarom gaf Mattel hem een jongensachtig uiterlijk: ze gingen voor een aseksueel voorkomen. Mattel ging zelfs zover dat ze een psycholoog raadpleegden. Hij observeerde hoe kleine meisjes met barbiepoppen speelden, en stelde de volgende vraag: het basis patroon van het spel van de meisjes bestond uit het aan- en uitkleden van de poppen. Was het wel gezond voor de meisjes om Ken in ontklede staat te zien? Het resultaat was een nieuwe versie van Ken met een niet verwijderbare onderbroek, aan een stuk met zijn lichaam. Toen werd Ken naar Japan gestuurd, waar de poppen werden geproduceerd. De Japanse productieleider besloot de uitstulping weg te werken om zo anderhalve cent op de productiekosten te besparen. Op deze manier werd Ken een eunuch.

Opmerkelijk genoeg vreesde Mattel dat meisjes getraumatiseerd zouden kunnen worden door het zien van een mannelijke pop zonder penis, terwijl ze geen moment lijken te hebben nagedacht over het effect van een vrouwelijke pop zonder vagina. Dit is een indicatie van de seksistische en heteroseksistische opvattingen over mannelijke en vrouwelijke geslachtsdelen binnen Mattel. Het is duidelijk dat ze de penis beschouwden als het meest krachtige element in de seksuele fantasieën van meisjes, een opvatting die vooral door Freud en zijn volgelingen werd verspreid.

In vergelijking met Barbie heeft Ken verscheidene lichamelijke veranderingen ondergaan tijdens zijn leven. In 1968 kreeg hij een meer afgetraind, mannelijk lichaam en ook een mannelijker gezicht. Hij had echter nog steeds zijn platte, niet verwijderbare onderbroek aan.

Er is niets aan Barbie wat er androgyn of sekseneutraal uitziet. Desondanks is haar vrouwelijkheid niet ondubbelzinnig, want, al lijkt ze de perfecte representatie te zijn van het dominante sekse ideaal, Barbie doorbreekt toch de geldende normen. In het Barbie-universum behoren vrouwen niet tot het tweede geslacht. Barbie werd vóór Ken gecreëerd – hij is slechts een accessoire. Barbie is de eigenares van het huis en de auto (die ze zelf bestuurt). Ze verdient haar eigen geld in verschillende beroepen (als astronaut, arts, directeur en modeontwerpster). Ze is niet een vrouw die haar eigen dromen opoffert of uitstelt voor een trouwring, of voor iets wat maar te maken heeft met het huwelijk en moederschap. Ze bindt zichzelf niet door een relatie aan een man of gezin.

Het voorbeeld van Barbie impliceert dat vrouwen succesvol kunnen zijn in mannelijke domeinen, terwijl ze toch door en door vrouwelijk blijven. Ze hoeft nooit seksisme het hoofd te bieden, ze verdringt mannen niet van hun plaats. (Rand, 1995, p. 84) Er wordt nooit gesuggereerd dat mannen hun macht zouden moeten opgeven voordat vrouwen macht kunnen verwerven, of dat sociale structuren zouden moeten veranderen. Barbie neemt de tekenen van vrouwelijke onderwerping en tovert ze om in een toonbeeld van een succesvol en spannend leven. De constructie van haar seksualiteit is iets fantastisch: het presenteert de heersende opvattingen over sekse als een homogeen geheel. Aan de andere kant versterkt Barbie op vele manieren het mandaat van de slankheid voor meisjes en vrouwen die het vrouwelijke succes ambiëren. Bij de pyjamaset van Barbie zat een boek over afvallen met adviezen zoals ‘Niet eten!’. Bij Kens pyjama, daarentegen, zat een snack voor vóór het slapen gaan. Een andere manier waarop Mattel een seksistische visie propageert is de suggestie dat een aantrekkelijk jong lichaam het meest waardvolle product is van een vrouw: ook al maakt Barbie carrière in al de reeds genoemde beroepen, het gaat er niet om wat ze daarin bereikt, maar om hoe ze eruitziet terwijl ze ermee bezig is.

Barbies seksuele geaardheid

Binnen de westerse wereld overheerst duidelijk het beeld van heteroseksisme en heteroseksualiteit. Beïnvloed door dit heterocentrisme wordt heteroseksualiteit als normaal en natuurlijk bevonden en wordt homoseksualiteit veroordeeld of ten minste gedegradeerd als afwijkend of abnormaal. Ondanks het feit dat er sporen van het heteroseksuele idee te vinden zijn in de wereld van Barbie, is deze toch relatief vrij van expliciete ideeën over seksualiteit, waardoor heterocentrisme minder zichtbaar is dan in de dagelijkse realiteit. Op dit niveau spreekt Barbies wereld sommige niet-heteroseksuele mensen aan. Barbies wereld is makkelijk te onderwerpen aan alternatieve interpretaties, net zoals vele andere ‘hetero’-cultuurproducten dat zijn. Er bestaat de mogelijkheid dat Barbie niet heteroseksueel is, zelfs dat ze niet eens echt een vrouw is. Barbie heeft namelijk het lichaam van een travestiet: lange, dunne benen; zeer smalle heupen en gigantische borsten: ze zou zo een man in vrouwenkleding kunnen zijn. (Lord, 1994, p. 214; Rogers, 1999, p. 40)

De andere mogelijkheid is dat Barbie lesbisch is, dat haar innige vriendin Midge een potentieel alternatief is voor de saaie Ken. Op de ‘Barbie en Midge reiskoffer’, een kleine koffer voor meisjes, staat een afbeelding van Barbie en Midge waarin ze elkaar omhelzen, terwijl hun borsten elkaar raken. Midge streelt het gezicht van Barbie met een hand, terwijl Barbie de boezem van Midge aanraakt. Jongens of jonge mannen spelen een ondergeschikte rol in de wereld van Barbie. Wat gevierd wordt is de vrouw, haar vrouwelijkheid en schoonheid. Zo bekeken is het idee dat de narcicistische Barbie zich meer tot deze vereerde idolen aangetrokken zou voelen dan tot de geslachtsloze Ken een stuk geloofwaardiger.

De meest radicale interpretatie is die van Barbie als aseksueel wezen. Misschien is ze sexy zonder seksueel te zijn, aantrekkelijk zonder zich aangetrokken te voelen. Dit is misschien wel de favoriete mogelijkheid van Mattel, alhoewel ze natuurlijk elke officiële bewering over Barbies mogelijke seksualiteit uit de weg zouden gaan, omdat dit de normativiteit van het heteroseksuele binnen de westerse maatschappij zou tegenspreken: Barbie zou worden bestempeld als een freak.

Barbie en kinderspel

Tijdens hun eerste vijf kinderjaren zijn kinderen bijzonder afhankelijk van de troost die de wereld van speelgoed biedt. Een stuk speelgoed kan tot een identiteit verworden, waaromheen het kind zijn of haar handelingen en ideeën over de wereld organiseert. Deze handelingen en ideeën weerspiegelen vaak minder de verbeelding van het kind dan de culturele normen die in speelgoed objecten ingebed of geëncodeerd zijn. (Rogers, 1999, p. 110)

Individuen projecteren hele verschillende en vaak conflicterende fantasieën op Barbie. Dit komt voor een deel doordat kinderen maar zelden met speelgoed spelen op de manier waarop de fabrikanten het bedacht hebben. Ondanks het feit dat seksualiteit nu minder verhuld is dan het dertig of veertig jaar geleden, worden Barbiepoppen nog steeds door meisjes aangewend om vragen omtrent seksualiteit en sekseverschillen te ontwarren. Verschillende interviews met volwassenen en kinderen over de manier waarop ze speelden of spelen met hun Barbiepoppen tonen aan hoe Mattels pogingen om seksualiteit te verbannen uit de wereld van Barbie gedoemd waren tot falen. Veel vrouwen herinnerden zich dat ze Barbie seksualiseerden door haar meer realistische of ‘echte’ seksuele kenmerken te geven: ‘We painted nipples on them (Barbie) to make them look more realistic. And we were mortified that we could not get the paint off. So my parents were going to know that we had sexualized the dolls.’ (Lord, 1994, p. 206) Dit citaat laat ook zien hoe de verwachte afwezigheid van seksualiteit, vereist door Mattel en ook door ouders, en de seksualiteit die de pop duidelijk bezit binnen de fantasie van het kleine meisje uiteenlopen. Volwassenen herinneren zich dat ze rare seksueel getinte spelletjes deden met hun Barbiepoppen. Sommige meisjes speelden dat Barbie een prostituee was, en de specifieke attributen van Ken waren soms ook van belang. Sommige meisjes zagen Ken als het neutrale, ‘onsexy’ type dat Mattel ontworpen had, maar niet op zo’n manier dat hij gedachten over seksualiteit onderdrukte, wat de bedoeling was. Zijn ontoereikendheid was een teken van slechte seks, niet van de afwezigheid van seks. ‘With having a Ken doll and Barbies anatomy there was a certain amount of sexual play required between them. They had sex, but nothing seemed to work: Barbies legs did not open, Ken did not have a penis.’ (Rand, 1995, p. 142)

Voor sommige kinderen camoufleerde de uitspraak ‘Barbie is mooi’ een seksuele fascinatie die door Mattel wordt ontmoedigt: de interesse in de eigen sekse. Erica Rand herinnert zich dat ze een gesprek had met een vijfjarig meisje over wat ze het leukst vind aan haar Barbiepop. Het meisje leek nog het meest gefascineerd te zijn door Barbies borsten, die ze kon aanraken en strelen. In andere spelletjes met Barbie worden de gangbare rollen omgedraaid. Een aantal vrouwen herinneren zich dat ze zich met Ken identificeerden in plaats van met Barbie. Hij had geen borsten, maar ook geen penis, waardoor zijn lichaam veel meer gelijkenis vertoonde met dat van een klein meisje dan Barbies lichaam deed. Ken probeerde geregeld Barbies chique outfits aan terwijl Barbie zijn kleren leende op momenten dat een cocktail jurk onpraktisch werd geacht. Sommige meisjes hakte Barbies boezem eraf, om van haar een romantische ‘date’ te maken voor een andere Barbie, in plaats van Ken. Mattel faciliteerde de seksuele fantasie van kinderen, terwijl ze juist beweerden dat ze zulke fantasieën uitstelden. Voor kinderen kan het volwassen lichaam van Barbie een impuls zijn om na te denken over seksuele kwesties en complexe fantasieën te ontwikkelen. Voor volwassenen is het signaal dat Barbies lichaam uitzendt er een van seksualiteit; het is daarom alleen maar logisch dat kinderen datzelfde signaal oppikken. Alleen als men geheel ontkent dat kinderen seksualiteit hebben is het mogelijk om verbaasd te zijn over de seksuele fantasieën die via Barbie worden uitgespeeld. Freud legt er de nadruk op dat het seksuele leven van een kind rond het derde of vierde jaar begint. Hij beweert dat kinderen in hun vroege kindertijd hun seksualiteit verkennen zonder schaamte of moraliteit, dingen die zich later ontwikkelen door seksuele opvoeding en repressie. Hij is ook van mening dat verleiding niet nodig is om het seksuele leven van een kind op te wekken. Barbie moeten we dus niet zien als de initiator van seksuele gedachten, maar slechts als het object van de seksuele ontwikkeling van het kind. Op zichzelf staat het weglaten van geslachtsdelen de seksuele fantasieën niet in de weg.

Conclusie

Barbie laat zien hoe men in de westerse maatschappij in relatie tot kinderen tegen seks aan de ene kant en sociale constructies van sekse en rollenpatronen aan de andere kant aankijkt. Het wordt beschouwd als goed en nodig om kinderen te leren over de seksen en hun verschillende rollen binnen de maatschappij, maar om ze iets bij te brengen over hun eigen seksualiteit wordt juist veroordeeld als iets wat zeer schadelijk is voor de kinderziel. De dominante sociale constructie van sekse en sekseverschillen in de westerse maatschappij is gebaseerd op het model van twee seksen. De sociale constructie van sekseverschillen, oftewel iemands ‘gender’, is net zo statisch als hun biologische sekse. De loskoppeling van twee dingen die normaal samengaan, gender en seks, als het op kinderen aankomt, maakt de hele kwestie van seksualiteit ongemakkelijk en vreemd. Barbie is heel vrouwelijk, maar zou niet gezien moeten worden als seksueel. Barbie is ontworpen voor kinderen om op een speelse manier te leren over hun toekomstige leven als volwassenen, maar alleen op een heel oppervlakkige en beperkte manier.

Volgens volwassenen zou het spelen met Barbies moeten bestaan uit jezelf leren aankleden, en dat je als volwassene naar je werk gaat, vergaderingen bijwoont, in je auto rijdt, op vakantie gaat etc. Maar alles wat te maken heeft met de emotionele en affectieve kant van het volwassen leven, van relaties, liefde en seksualiteit is hier niet op de plaats. De eerste Kenpop die Mattel uitbracht was zo aseksueel als een volwassen pop maar kon zijn. Toch dachten de meeste kinderen dat er ‘iets moest gebeuren’ tussen Ken en Barbie. Interesse in en nieuwsgierigheid naar seks lijken normale attributen te zijn van de mens in het algemeen, ook van vijfjarigen. Kinderen weten hoe vrouwen en mannen eruitzien tussen hun benen, en hebben meestal wel een vaag idee over wat ze hun respectievelijke delen doen. Door ze verminkte poppen te geven om mee te spelen stimuleer je waarschijnlijk ongemakkelijke gedachten en gevoelens over seks en wordt het mysterie rondom seks alleen maar vergroot, maar het zal kinderen er niet van weerhouden om over het onderwerp te fantaseren. Het zou een belangrijk doel moeten zijn van verantwoordelijke volwassenen om kinderen een gezond begrip te helpen ontwikkelen van hun seksualiteit, vrij van geheimen, mythes en onzekerheden. Barbie is niet het meest geschikte instrument om dit doel te bereiken.

Dit artikel is uit het Engels vertaald door Sarah Welling.

Noten en/of literatuur

Lord, M.G., Forever Barbie: The Unauthorized Biography of a Real Doll, New York, 1994.

Rand, E., Barbie’s queer accessories, Londen, 1995.

Rogers, M.F., Barbie Culture, Thousand Oaks, 1999.